1. Makon va vaqt kategoriyalarining mohiyati

Metafizika voqeʼlik prinsiplarini oʻrganuvchi falsafiy tadqiqotdir. U oʻz ichiga kosmologiya va ontologiyani oladi. Metafizika shuningdek mavjudlik va olam tabiatini izohlashga harakat qiladi.^[1]

Metafizika (yun. meta ta physika — fizikadan soʻng) — borliqning sezgilardan yuqori turuvchi pritsiplari va umumiy asoslari toʻgʻrisidagi fan. Fizikada tadqiqotchi bevosita hissiy obʼyektlar ustida izlanish olib borsa, M.da esa tadqiqotchi sezgilar vositasida anglab olish mumkin boʻlmagan obʼyektlarni tadqiq etadi. M.ning tadqiqot mavzuiga kiruvchi sifat, maz-mun, mohiyat, hodisa va boshqa obʼyektlar toʻgʻrisida fikr yuritganda ularni bevosita koʻrib boʻlmaydi, ular boshqa narsa va hodisalarning oʻzaro aloqadorliklari jarayonida namoyon boʻladi. Shu jihatdan tarixan M. atamasi, koʻpincha, falsafa atamasining sinonimi sifatida ishlatilgan.

M. atamasining paydo boʻlishi Aristotelttt "Metafizika" nomli asari bilan bogʻliqligi haqidagi fikr falsafiy adabiyotlarda keng tarqalgan. Ammo M. atamasini Platon asarlarida mustaqil bilish metodi sifatida uchratish mumkin. Aristotelning "birinchi falsafa"ga oid tabiiy-ilmiy masalalarni qamrab olgan maʼruza va asarlarini Andronik Rodosskiy toʻplab, uni "Metafizika" deb nomladi.U 14 kitobdan iborat toʻplamdir. Aristotel tuzgan fanlar tasnifida oʻzining ahamiyati, qadrqimmati jihatdan birinchi oʻrinni borliq haqidagi fan egallaydi. Aristotel uni "birinchi falsafa" yoki teologiya (xudo haqidagi taʼlimot) deb ataydi. Bu falsafa "ikkinchi falsafa" (yaʼni fizika)dan shu bilan farq qiladiki, fizikada bevosita sezgilar orqali seziladigan aniq obʼyektlar tadqiq qilinsa, "birinchi falsafa"da borliqning materiya va shaklning aniq bogʻlanishiga bogʻliq boʻlmagan jihati, asl ildizi tadqiq qilinadi. Aristotel fikricha, M. insonning subʼyektivligi bilan ham, inson faoliyati bilan ham bogʻlanmagan boʻlib, u fanlarning ichida eng qimmatlisi, inson hayotining vositasi, quvonchining manbaidir.

Antik davr M.sini M.ning asl namunasi deyish mumkin. Davrlar utishi bilan M.ga munosabat oʻzgardi. Oʻrta asrlarda M.ga yuksak akdiy bilimni eʼtirof etgan holda borliqni akdiy bilishning oliy shakli deb qaralgan. Sxolastika namoyandalari esa M.ga xudoni bilishga imkon beruvchi bilim sifatida qarashgan. Oʻrta asrlarda haqiqatan ham M. falsafiy tushunchalarning rivojlanishiga, falsafa fanining takomillashuviga sababchi boʻldi. Shu davrlarda olimlar erkinlik va zaruriyat, tasodif va qonuniyat tushunchalarining mazmuniga aniklik kiritishdi. M. olamning yaxlit manzarasini yaratishga turtki berdi. M. har qanday taʼlimning , xususan, didakti-kyning magʻzini tashkil etuvchi metod boʻlib xizmat qildi, falsafaning tushunchalarini boyitdi. Yangi davrga kelib, M. tabiatshunoslikning bagʻriga singib ketdi.

Bu fanlardagi bilish (gnoseologik) muammolarni tadqiq etishdan borliqning mohiyatini tadqiq etuvchi ontologik muammolarni tahlil etishgacha M. asosiy falsafiy yoʻl-yoʻriq boʻlib xizmat qiladi. Ammo u bir tomondan, oʻrta asrlardagi diniy sxolastika namoyandalarining deistik, panteistik tanqidlariga, ikkinchi tomondan, keyingi davrlarda skeptitsizm, sensualizm, mexanitsizm vakillarining shafqatsiz tanqidiga uchraydi. Nemis mumtoz falsafasi vakillari ham M.ni tadqiqot obʼyekti va predmetiga ega boʻlmagan fan sifatida, dogmatizmda ayblashdi. Gegel M.ni dialektikata qarama-qarshi turuvchi metod deb taʼrifladi. Marksizm klassiklari esa M.ni rivojlanishga qarama-qarshi, antidialektik metod deb tanqid qilishdi.

M. tushunchasi Oʻrta Osiyo mutafakkirlarining taʼlimotida ham oʻz ifodasini topgan. Ibn Sino taʼrifiga koʻra, M. borliq toʻgʻrisidagi taʼlimotdir. Uning fikricha, M. borliqning 4 turini oʻrganadi: 1) jismoniy (moddiy) likka ega boʻlmagan obʼyektlar — ilo-hiy mavjudotlar va Allohni; 2) ilo-hiyligi kamroq boʻlgan, materiyaga qandaydir aloqasi bor obʼyektlar (osmon jismlari, ularni harakatga keltiruvchi kuchlar)ni; 3) obʼyektlarning moddiylik bilan birlashishini, baʼzi hollarda esa ulardan erkin holda mavjud (substansiya, xususiyat, zaruriyat, im-koniyat) boʻlishini; 4) moddiy obʼyektlar va tushunchalar materiya bilan doimo bogʻliklikda boʻlgan jism tabiatiga ega ekanligini.

Hozirgi zamonda M. xilma-xil talqin etilishiga qaramasdan, M.ni inson borligʻining eng umumiy asoslarini oʻrganuvchi falsafiy taʼlimot deyish mumkin. Shunday qilib, M. voqelikka yondashish, uni oʻrganish uslubi, metodidir. Voqelikni faqat toʻxtovsiz oʻzgarish, rivojlanish jarayonida tadqiq etib boʻlmaydi. Shu sababli voqelikning muayyan qirrasi, tomoni, holati, jihatini voqelikdan ajratib oʻrganishda, uni mavhumlashtirish, umumlashtirish, ideallashtirishda M.ning tadqiqot metodi fanda kerak boʻladi. Hozirgi zamon falsafasida ham M.ga ikkiyoqlama munosabat mavjud. M.ni ratsionalizm nuqtai nazaridan yoklovchilar ham, uni mavhum ontologizmni ifodalovchi quruq falsafabozlik deb qarovchilar ham topiladi. Umuman olganda, M. olamga yondashishning bir falsafiy usulidir. Uni biryoklama inkor etish ham, mutlaklashtirish ham toʻgʻri emas. M. bilish metodi, voqelikni anglashda metodologik moʻljal boʻlishi mumkin. Bu metoddan boshqa metodlar bilan umumiy birlikda foydalanish maqsadga muvofikdir.

Baxtiyor Toʻrayev, Mahbuba Abdumayeva.^[2]

Metafizika atamasi yunoncha μετά (metá) ("keyin") va φυσικά (physiká) ("fizika") soʻzlaridan tashkil topgan, bu yerda "fizika" Arastuning modda haqida yozgan ishini bildiradi (Arastu "Fizika" asaridan soʻng yozgan ishini "Metafizika" deb nomlagandi).

Metafizikada koʻriladigan muammolar turlicha, ularga quyidagilar misol boʻlishi mumkin: