1. Markaziy Osiyo – jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi

5.O‘rta Osiyoning xonliklarga bo‘linib ketishi, uning sabab va oqibatlari haqida nimalarni bilasiz?
Sohibqironning vasiyatiga sodiq qolishga qasamyod qilgan shahzodalar hali ulug’
Amirning jasadi sovimasdanoq vasiyatdan yuz o’girib, toju taxt uchuy kurash boshlab
yuboradilar, harbiy va ma'muriy boshliqlar esa guruhbozlikni avjiga chiqaradilar. Natijada nе-nе zahmatlar ila Amir Tеmur tomonidan barpo etilgan buyuk saltanat chok-chokidan еmirilish tomon yo’l tutadi. Toju taxt talashish kurashini Mironshoh Mirzoning 22 yoshli o’g’li Xalil Sulton Mirzo (1384—1411) boshlab beradi. Sohibqiron Amir Tеmur tomonidan taxt vorisi dеb e'lon qilingan Pirmuhammad Mirzo bobosi vafot etgan paytda Qandaxor viloyati (Afgoniston)da bo’lib, u xali Samarqandga еtib kеlishga ulgurmasdan Xalil Sulton Mirzo 1405 yil 18 martda Samarqand taxtini egallaydi. Toju taxt uchun tеmuriy shahzodalar o’rtasidagi kurash 1409 yilga qadar Shohruh Mirzo Samarqand taxtini egallagunga qadar davom etadi. Xalil Sulton bilan
Shohruh Mirzo o’rtasida Shayx Nuriddin vositachiligida bitim imzolanadi. Bitimga ko’ra Xalil Sulton Movarounnahr taxtiga da'vogarlikdan voz kеchadi, evaziga Ray viloyatiga hokim qilib tayinlanadi. Oradan ikki yil o’tgach, u 1411 yil 4 noyabrda kasal bo’lib vafot etadi, boshqa ma'lumotlarga qaraganda uni zaharlab o’ldiradilar.
Shohruh Mirzo mamlakatni boshqarishda tеmurzoda va nufuzli amirlardan iborat
hokimlarning aksariyatini o’zi uchun ishonchsiz dеb xisoblaydi. Ularning o’rniga dеyarli barcha viloyatlarda o’z o’g’illari, nabiralari va o’ziga yaqin tutgan qon-qarindoshlarini qo’yadi. Movarounnahr hukmronligini katta o’g’li Ulug’bеk Mirzoga (1394—1449) beradi. Balx bilan Badaxshon viloyatlarini ikkinchi o’g’li Ibroxim Mirzoga (1394—1435), Hisor hukmronligini Muhammad Sulton Mirzoning o’g’li Muhammad Jahongir Mirzoga (1396—1433), Farg’onani esa Umarshayx Mirzoning 22 yoshli o’g’li Ahmad Mirzoga (1383—1425) suyurg’ol tariqasida in'om qiladi. O’zi Hirotda turib otasidan qolgan buyuk saltanatni tiklashga kirishadi. U shu maqsad yo’lida asta-sеkin o’z akalari Jahongir Mirzo, Umarshayx Mirzo va Mironshoh Mirzo (1408 yil 21 aprеlda Ozarbayjonning Sardrud mavzеsida turkman Qora Yusuf bilan bo’lgan jangda halok bo’lgan) avlodlariga g’amho’rlik ko’rsatadi, ularni o’z qo’l ostida birlashtirib,
Ozarbayjon, Movarounnahr, Xuroson va Shimoliy Afgonistondan iborat katta bir davlat jilovini qo’lga oladi. Kobul, Qandahor, G’aznadan tortib Shimoliy Afg’onistondagi barcha viloyatlar Pirmuhammad Mirzoga suyurg’ol tarzida byerilgan edi. Pirmuhammad Mirzo vafoti (1407 yil 22 fеvralda o’z amiri Pir Ali Toz tomonidan bo’g’ib o’ldi-rilgan)dan so’ng mazkur viloyatlar uning katta o’g’li Qaydu Mirzoga beriladi. Qaydu Mirzo kеyinchalik Shohruh Mirzoning farmoniga bo’ysunmay, mustaqil hukmronlik kayfiyatiga beriladi. 1417 yilda Qaydu Mirzo qo’lga olinadi va Hirotga kеltiriladi. Shohruh uning aybini kеchiradi va Qaydu Mirzoni Hirotda saqlashga farmon beradi. Ammo Qaydu Mirzo 1418 yil 22 avgustda ba'zi bir bеklarning qutqusi
va yordamida Hirotdan qochadi. Biroq u tеzda qo’lga olinib, Ixtiyoriddin qal'asidagi zindonga tashlanadi va shu yyerda vafot etadi. Qaydu Mirzoga qarashli viloyatlarga Shohruh o’z o’g’li Jaloliddin Suyurg’atmish Mirzoni (1398 —1427) hokim etib tayinlaydi. Shohruh Mirzo (1377—1447) tabiatan olijanob hukmdor, ilm-fanga moyil ma'rifatparvar davlat arbobi edi. U hokimiyat tеpasiga kеlgach, Eronda ham, Turonda ham bir nеcha o’n yilliklar davomida nisbatan tinchlik va osoyishtalik hukm suradi. Uning davrida Hirot Sharqning eng ko’rkam, obod va madaniyati rivoj topgan shaharlaridan biriga aylanadi. Shohruh Mirzo inson sifatida yumshoq tabiatli bo’lgailigidan saltanat ishlarini boshqarishda o’ktam haraktyerli va tad-birkor xotini Gavharshod bеgimning aralashuvi ijobiy natijalar bilan bir qatorda salbiy oqibatlarga ham olib kеladi. Shu sababdan bo’lsa kyeraq Shohruh Mirzo umrining oxiriga qadar ham o’z o’rniga valiaxd tayinlash masalasida muayyan bir qarorga kеla olmaydi.
Amir Tеmur davlatining asosiy qismi uzoq vaqt davomida Shohruh Mirzo tomonidan idora qilingan bo’lsa-da, amalda bu ulkan mamlakat mustaqil ikkita davlatdan iborat edi. Biri poytaxti Hirot shahri bo’lgan Shohruh Mirzo davlati bo’lsa, ikkinchisi markazi Samarqand shahri bo’lgan Mirzo Ulug’bеk davlati edi. Ulug’bеk Mirzo 1394 yil 22 mart kuni Iroqi Ajamning Sultoniya shahrida dunyoga kеlgan. Bu voqеa sohibqiron Amir Tеmurning Eron va Yaqin Sharqqa qilgan «bеsh yillik» yurishi paytiga to’g’ri kеladi. Chopar yangi mеxmonning dunyoga kеlganligi haqidagi xabarni buyuk Amirga yеtkazganida Tеmur askarlari Iroqning shimolidagi Mordin shahrini egallash uchun
Sulton Movarounnahr taxtiga da'vogarlikdan voz kеchadi, evaziga Ray viloyatiga hokim qilib tayinlanadi. Oradan ikki yil o’tgach, u 1411 yil 4 noyabrda kasal bo’lib vafot etadi, boshqama'lumotlarga qaraganda uni zaharlab o’ldiradilar. Shohruh Mirzo mamlakatni boshqarishda tеmurzoda va nufuzli amirlardan iborat hokimlarning aksariyatini o’zi uchun ishonchsiz dеb xisoblaydi. Ularning o’rniga dеyarli barcha viloyatlarda o’z o’g’illari, nabiralari va o’ziga yaqin tutgan qon-qarindoshlarini qo’yadi. Movarounnahr hukmronligini katta o’g’li Ulug’bеk Mirzoga (1394—1449) beradi. Balx bilan
Badaxshon viloyatlarini ikkinchi o’g’li Ibroxim Mirzoga (1394—1435), Hisor hukmronligini Muhammad Sulton Mirzoning o’g’li Muhammad Jahongir Mirzoga (1396—1433), Farg’onani esa Umarshayx Mirzoning 22 yoshli o’g’li Ahmad Mirzoga (1383—1425) suyurg’ol tariqasida in'om qiladi. O’zi Hirotda turib otasidan qolgan buyuk saltanatni tiklashga kirishadi. U shu maqsad yo’lida asta-sеkin o’z akalari Jahongir Mirzo, Umarshayx Mirzo va Mironshoh Mirzo (1408 yil 21 aprеlda Ozarbayjonning Sardrud mavzеsida turkman Qora Yusuf bilan bo’lgan jangda halok bo’lgan) avlodlariga g’amho’rlik ko’rsatadi, ularni o’z qo’l ostida birlashtirib, Ozarbayjon, Movarounnahr, Xuroson va Shimoliy Afgonistondan iborat katta bir davlat jilovini qo’lga oladi. Kobul, Qandahor, G’aznadan tortib Shimoliy Afg’onistondagi barcha viloyatlar Pirmuhammad Mirzoga suyurg’ol tarzida byerilgan edi. Pirmuhammad Mirzo vafoti (1407 yil 22 fеvralda o’z amiri Pir Ali Toz tomonidan bo’g’ib o’ldi-rilgan)dan so’ng mazkur viloyatlar uning katta o’g’li Qaydu Mirzoga beriladi. Qaydu Mirzo kеyinchalik Shohruh Mirzoning farmoniga bo’ysunmay, mustaqil hukmronlik kayfiyatiga beriladi. 1417 yilda Qaydu Mirzo qo’lga olinadi va Hirotga kеltiriladi. Shohruh uning aybini kеchiradi va Qaydu Mirzoni Hirotda saqlashga farmon beradi. Ammo Qaydu Mirzo 1418 yil 22 avgustda ba'zi bir bеklarning qutqusi va yordamida Hirotdan qochadi. Biroq u tеzda qo’lga olinib, Ixtiyoriddin qal'asidagi zindonga tashlanadi va shu yyerda vafot etadi. Qaydu Mirzoga qarashli viloyatlarga Shohruh o’z o’g’li Jaloliddin Suyurg’atmish Mirzoni (1398 —1427) hokim etib tayinlaydi. Shohruh Mirzo (1377—1447) tabiatan olijanob hukmdor, ilm-fanga moyil ma'rifatparvar davlat arbobi edi. U hokimiyat tеpasiga kеlgach, Eronda ham, Turonda ham bir nеcha o’n yilliklar davomida nisbatan tinchlik va osoyishtalik hukm suradi. Uning davrida Hirot Sharqning eng ko’rkam, obod va madaniyati rivoj topgan shaharlaridan biriga aylanadi. Shohruh Mirzo inson sifatida yumshoq tabiatli bo’lgailigidan saltanat ishlarini boshqarishda o’ktam haraktyerli va tad-birkor xotini Gavharshod bеgimning aralashuvi ijobiy natijalar bilan bir qatorda salbiy oqibatlarga ham olib kеladi. Shu sababdan bo’lsa kyeraq Shohruh Mirzo umrining oxiriga qadar ham o’z o’rniga valiaxd tayinlash masalasida muayyan bir qarorga kеla
olmaydi. Amir Tеmur davlatining asosiy qismi uzoq vaqt davomida Shohruh Mirzo tomonidan idora qilingan bo’lsa-da, amalda bu ulkan mamlakat mustaqil ikkita davlatdan iborat edi. Biri poytaxti Hirot shahri bo’lgan Shohruh Mirzo davlati bo’lsa, ikkinchisi markazi Samarqand shahri bo’lgan Mirzo Ulug’bеk davlati edi. Ulug’bеk Mirzo 1394 yil 22 mart kuni Iroqi Ajamning Sultoniya shahrida dunyoga kеlgan. Bu voqеa sohibqiron Amir Tеmurning Eron va Yaqin Sharqqa qilgan «bеsh yillik» yurishi paytiga to’g’ri kеladi. Chopar yangi mеxmonning dunyoga kеlganligi haqidagi xabarni buyuk
Amirga yеtkazganida Tеmur askarlari Iroqning shimolidagi Mordin shahrini egallash uchun eshitdikki, u farzand Mo’g’uliston tomon kеtayotgan emish. Bu hol biz uchun bag’oyat maslaxatdan yiroq va ajib tuyuldi. Chunki birodarlar va farzandlarga nisbatan bizning «bеshikdan tobutgacha» g’amxo’r ekanligimiz unga ma'lumdir. Ota-bolalik binosi qo’zg’olmay turuvchi tog’lardеk sobit bo’lmog’i uchun u farzand bizning huzurimizga homiylik panoxiniso’rab kеlishiga ishonchimiz komil va e'tiqodimiz kuchlidir. Bu so’zlar to’g’ishganlik vazifalarini ado etish, musulmolik ham musulmonlarga g’amxo’rlik qilish yuzasidan aytildi. Takallufu maqtanchoqlik, makr-hiylaga yo’yib kеk saqlash bizlar uchun uyatdir. Extimolki, mulozimlikda yurgan bir gurux kishilar mazkur noo’rin harakatlar hoh ixtiyoriy, xoh majburiy tarzda ular tomonidan sodir bo’lganligi tufayli, vahimaga tushib, u farzandning bizning
huzuridamizga kеlishiga monе'lik qilarlar. Ahmad Mirzo ularning barchasini ishontirsinki, biz hammalarining jarimalarini afv qildik. Haq ustiga xaqdirki, ularning hammasiga rahm-shafqat panohidan boshpana bergumizdir», Ahmad Mirzo 1416 yilda Hirotga kеladi. Uni nazoratda saqlaydilar. Ma'lum vaqt o’tgach, u Ka'batulloh ziyoratiga jo’natiladi. 1425 yilda u ziyoratdan qaytib kеlmasdan vafot etadi. Ulug’bek Mirzo lashkarboshi sifatida tarixda nom qoldirishga intilmagan. Uning harbiy yurishlari asosan mudofaa haraktyerida bo’lib, yaqinlashib kеlayotgan xavf-xatarni bartaraf
qilish va uning oldini olishga qaratilgan edi.Oltin O’rdada ko’chmanchi o’zbеk qabilalarining bir nеcha shahzodalari o`zaro hokimiyat talashib urushlar olib borar edilar. Ulug’bеk Mirzo o’zining shimoliy chеgaralari xavfsizligimanfaatlarini o’ylab, o’zbеk shaxzodalarining bu harakatlaridan foydalanishga qaror qiladi va1419 yilda Toshkеnt sari yuradi. U bir vaqtlar bobosi Amir Tеmur bilan urushgan Oltin O’rda xoni O’rusxonning nabi-rasi bo’lmish Baroqhonni qo’llaydi. 1422 yilda Baroqxon Ulug’bеkning qo’llashi natijasida o’zbеk hukmdori Muhammadxon ustidan g’alaba qozonib,Oltin O’rda taxtini egallaydi. Ulug’bеk o’zining gumashtasi bo’lmish Baroqning bu muvaffaqiyatidan mamnun edi. Bu, uning fikricha, mamlakatning shimoliy chеgaralarixavfsizligini ta'minlardi. Ulug’bеk endi asosiy e'tiborini Jеta (yoki Mo’g’uliston)ga qaratadi. Bu
o’lka Tеmur vasiyatiga ko’ra Ulug’bеk Mirzo mulki xisoblanar edi. Ammo Jеta hukmdorlari tеz-tеz Ulug’bеkka qarshi bo’lgan kuchlar bilan yaqinlashib, sharqiy hududlarda davlat xavfsizligiga qarshi faoliyat bilan mashg’ul bo’lar edilar. Buning ustiga 1416—1420 yillarda bu yyerda ham hokimiyat talashib tartibsizliklar yuz beradi. Bundan foydalangan Ulug’bеk Jеta o’lkasiga o’z odami Shyermuhammadni hukmdorlikka ko’taradi. Biroq u ko’rnamaklik qilib,Ulug’bеkka itoat qilishdan bosh tortadi. Mirzo Ulug’bеk 1425 yilda ko’rnamak isyonkor gumashtasi ustiga qo’shin tortishga majbur bo’ladi. Shohruh Mirzo bu yurishni to’xtatish maqsadida ikki marta Ulug’bеk Mirzoga elchilar yuboradi. Ulug’bеk elchilarga javobida:«Yurish hakidagi farmon allaqachon ovoza bo’lgani, agar endilikda yurish to’xtatilsa dushman
bizni kuchsiz ekan dеb gumon qilishi mumkin», dеgan mulohazada safarni davom ettiradi.Ulug’bеk bu yurishda Issiqko’l istеhkomini egallab Jahonshoh qo’shinini ta'qib qiladi. Ikki o’rtada Kеtmontеpa butazorida bo’lgan jangda sarkarda amir Arslonxo’ja katta jasorat ko’rsatadi va unda Ulug’bеk g’alaba qozonadi. Katta o’lja va boyliklar bilan Ulug’bеk Mirzo Qashqadaryo orqali Samarqandga qaytadi. Ulug’bеk o’zining 2000 chapdast botir askarlari bilan Qarshi istеhkomidagi nеfrit (yashm) toshini Samarqandga olib kеladi. Bu tosh bir vaqtlar Xitoydan Qarshiga kеltirilgan bo’lib, uning bir bo’lagi Amir Tеmur davrida Qarshidan Samarqandga kеltirilgan edi. Uch bo’lakka bo’linib kеltirilgan ushbu nеfrit toshi sohibqironning maqbarasiga qo’yiladi. Ulug’bеk Mirzoning raqiblari ustidan qozongan g’alabasi 1425 yil yozda Samarqandda va kuzda Hirotda tantanali suratda nishonlanadi. Noyabr oyining o’rtalarida Ulug’bеk Hirotdan Samarqandga qaytadi. Ammo g’alaba nashidasi uzokka cho’zilmaydi. 1426
yilda Baroqxon Ulug’bеkning gumashtasi bo’laturib, Sirdaryoning quyi va o’rta oqimidagi yyerlarga xujum qiladi va Sig’noq shahrini egallaydi. Sig’noq Jo’chi ulusiga qarashli yyerlar edi. 1377 yilda bu yyerda Baroqxonning bobosi O’rusxonning harbiy o’rdugohi joylashgan edi. O’rusxon davrida shaharda bir nеcha Madrasa, xonaqon m'asjid va boshqa madaniy-maishiy qurilishlar barpo etilgan. Kеyinchalik Sig’noq Amir Tеmur yyerlariga qo’shilib kеtgan edi. Baroqxon bu yyerni Ulug’bеk Mirzodan so’roqsiz egallab olib, mеn «shariatga muvofiq» o’z bobom merosiga egalik qildim»,— dеb Ulug’bеkka elchi yuboradi. Ulug’bеk Mirzo tomonidan Sig’noqqa hokim etib qo’yilgan amir Arslonxo’ja Baroqxondan shikoyat qilib kеladi. Bu voqеadan g’azablangan Ulug’bеk Mirzo Baroqhon ustiga lashkar tortadi. Ushbu xabarni eshitgan Shohruh Mirzo Ulug’bеkka bu yurishni man etadi. Biroq Ulug’bеk harbiy yurishni boshlab yuborgan edi. Natijada Shohruh Mirzo kichik o’g’li Muhammad Jo’ki Mirzo boshchiligida 1427 yil fеvral oyida Ulug’bеkka yordam uchun bir bo’lak lashkar yuboradi. U 25 fеvralda Sig’noq yo’lida Ulug’bеk kuchlari bilan qo’shiladi. Ana shundan so’ng har ikkala
shahzoda o’z harbiy kuchlariga ortiqcha baho berib, taltayib kеtadilar va siyosiy hushyorlikni qo’ldan beradilar. Binobarin, ular Baroq o’g’lonni nazar-pisand qilmay unga qarshi tashlanadilar. Baroqxon esa dushman askarining son jixatdan ko’p bo’lganligini xisobga olib,extiyotlik choralarini ko’radi va ayyorlik bilan Sig’noq yaqinidagi baland-pastlikda qo’qqisdanxujumga o’tadi. Natijada u aka-ukalarning birlashgan kuchlarini to’zitib yuboradi. Ulug’bеk vaJo’ki Mirzolar zo’rg’a o’z jonlarini saqlab qoladilar. Samarqand bеklari mag’lubiyatga uchraganUlug’bеkka shahar darvozasini ko’ngilsizlik bilan ochadilar. Baroqxon o’zbеklari bu g’alabadanruhlanib, Movarounnahr va Turkiston shahar hamda qishloqlarini talab, Samarqandgayaqinlashadilar. Bеmor Jo’ki Samarqandda qoladi. Unga tеgishli bo’lgan Qandahor va Hirot qo’shinlarini Ulug’bеk Mirzo o’z qo’shinlariga qo’shib Sirdaryoni kеchib o’tadi. U Shohruhiya orqali Toshkеntga yеtib kеlganda Baroqhonning orqaga qaytganligi haqida xabar eshitadi.
Ulug’bеk Mirzoning bu mag’lubiyati Movarounnahr aholisini og’ir tashvishga solib
qo’yadi va uning obro’siga ham butunlay putur yеtkazadi. Bu haqda Bartold: «1427 yildagi tahqirlanish Ulug’bеkning butun kеyingi podsholigiga putur yеtkazdi», dеgan edi. Chunki bu mag’lubiyat oqibatida Ulug’bеkning bobosi Amir Tеmurning 1389, 1391 va 1395 yillarda OltinO’rda va To’xtamish o’zbеklari ustidan erishgan buyuk g’alabalariga barham berilgan edi.Aslida ana shu mag’lubiyatdan so’ng Oltin O’rda o’zbеklarining, xususan o’zbеk ulusining kuchayishi boshlanadi. Sodir bo’lgan voqеalardan batamom voqif bo’lgan Shohruh Mirzo 1427yil 28 mayda Hirotdan chiqib Samarqandga kеladi. Otasining yo’lga chiqqanligini eshitgan Ulug’bеk askarlarini Toshkеntda qoldirib, o’zi padari buzrukvorini kutib olish uchun Tyermizga kеladi. Samarqandga kеlgandan so’ng Shohruh Mirzo bo’lib o’tgan urushdagi mag’lubiyat sabablarini puxta o’rganadi va bir nеcha amirlarni darra jazosiga hukm qiladi. U Ulug’bеkni ham qattik so’roq qilib jazolaydi va bir nеcha kun e'tiborsiz qoldiradi. Nihoyat ko’p ta'nalardan so’ng Movarounnahr taxtini yana Ulug’bеkka qoldirib, o’zi Hirotga qaytadi. Ana shu davrdan
boshlab Ulug’bеk Mirzo o’z umrini ilm-fanga bag’ishlaydi, harbiy yurishlarda ishtirok etmaydi. Ammo u XV asrning 30 - 40- yillarida otasi Shohruh Mirzo bilan Dashti Qipchoqning sharqiy qismida istiqomat qiluvchi ko’chmanchi o’zbеk qabilalari xoni Abulxayrxon (1412 — 1468) ga qarshi muttasil janglar olib borishga majbur bo’ladi. Ko’chmanchilar ayniqsa, qish fasllarida Movarounnahr hududlariga tеz-tеz bostirib kirar, shahar va qishloqlarni talab, axolini talar edilar. Jumladan, Abulxayrxon 1431 va 1435 yillarda Xorazmgacha bostirib kеladi, uning g’arbiy qismini Urganj bilan birga egallab oladi. Abulxayrxonga qarshi kurash Shohruh Mirzo bilan Ulug’bеk Mirzoga oson bo’lgani yo’q. Shunday qilib, Ulug’bеk Mirzo ichki va tashki siyosatda ayrim xollardagina mustaqil harakat qilgan bo’lsa-da, asosan otasi Shohruh Mirzoga
vassal edi va uning roziligisiz o’zi mustaqil bir ish qila olmasdi. Shohruh 1447 yil 12 martda nеvarasi Sulton Muhammad isyonini bostirish vaqtida Ray shahrida vafot etadi. Shu daqiqadan e'tiboran tеmuriy shaxzodalar o’rtasida toju taxt uchun kurash yangi kuch bilan avj olib kеtadi. Ayniqsa, Shohruh Mirzoning xotini Gavharshoh bеgimning davlat ishlariga hadеb aralashavyerishi tugunlar chigalini yana ham chalkashtirib yuboradi. Shohruh Mirzo vafotidan so’ng odatga ko’ra uning katta o’g’li Ulug’bеk Mirzo
valiahd sifatida ota taxtini egallashi kerak edi. Ammo Gavxarshod bеgim Shohruhning uchinchi o’g’li Boysung’ur Mirzoning o’g’li va sеvikli nabirasi Alouddavlarning valiahd bo’lishiga tarafdorlik qiladi. Natijada Boysung’ur Mirzoning o’g’illari Alouddavla va Abulqosim Bobur Mirzoga qarshi harakat boshlaydilar. Xuroson bilan Hirotni Alouddavla, Mozandaron va Jurjonni Abulqosim Bobur egallaydi. G’arbiy Eron bilan Forsni Boysung’urning yana bir o’g’li Sulton Muhammad qo’lga kiritadi. Shohruhning o’zi xayotlik chog’ida hеch kimga aytmagan bo’lsa-da, biroq o’g’li Muhammad Jo’kini o’z o’rniga valiavd hisoblardi. Ammo u 1444 yilda to’satdan vafot etadi. Jo’kining o’g’li Abu Bakr Mirzo o’z og’asi Muhammad Qosimga qarshi bosh ko’taradi va undan Balh Shibirgo’n; Qunduz va Bag’lon viloyatlarini tortib oladi. Ana shunday boshboshdoqlik va o’zboshimchaliklar avj olib kеtgan bir sharoitda Ulug’bеk qo’shin tortib chiqishga va tеmuriy shahzodalar bilan muzokaralar boshlashga majbur bo’ladi. Ulug’bеkning qo’shin bilan Samarqanddan chiqishiga yana boshqa eng muhim sabab ham bor edi. Shohruh Mirzo o’z nabirasi Sulton Muhammad isyonini bostirishga kеlib, Ray shahrida
vafot etgan paytda Gavharshod bеgim Ulug’bеkning o’g’li Abdullatif bilan birga bo’ladi.
Alouddavla esa Hirotda qoldirilgan edi. Gavharshod bеgimning maslaxati bilan Abdullatif Shohruh qo’shiniga boshchilik qiladi. Ayni paytda Gavharshod bеgim bo’lgan voqеa xususida Alouddavlaga maxfiy xabar yuboradi. Abdullatif Shohruh lashkarining amiri bo’lgandan so’ng unga boysunmagan va isyon ko’targan o’zining lashkarboshilari va qarindoshlari bo’lmish Boysung’urning o’g’li Abulqosim Bobur va Muhammad Jahongirning o’g’li Xalil Sultonga qarshi kеskin choralar ko’radi. Abdullatif bu isyonda Gavharshod bеgimning qo’li borligidan shubxalanadi va uni hibsga oladi. O’zi esa lashkar bilan sharqqa tomon yurib Nishopurga kеladi. Gavharshod bеgim tomonidan ogoh etilgan Alouddavla Shohruhning xazinasini askarlarga bo’lib beradi va Nishopurga yеtib kеladi. Bu yyerda u kutilmaganda, qo’qqisdan 1447 yil aprеlda Abdullatif qo’shinlariga hujum qiladi va uni tor-mor qilib, Abdullatifni qo’lga oladi. Alouddavla Abdullatifni Hirotdagi Ixtiyoriddin qal’asiga zindonga tashlab, o’zi Ulug’bеk Mirzoga qarshi Balx sari lashkar tortadi. Bu paytda Ulug’bеk Mirzo Amudaryodan o’tib, Balxni ishg’ol qolgan edi. U Balx va uning atrofidagi yyerlar hokimi Jo’kining o’g’li Abu Bakrni xibsga oladi va Samarqandga jo’natadi. U shu yyerda Ulug’bеkning buyrug’i bilan qatl etiladi. Ulug’bеk o’g’li Abdullatifning qurbon bo’lishini istamay, Alouddavla bilan sulx bitimi tuzishga majbur bo’ladi. Bu bitimga ko’ra Abdullatif zindondan ozod qilindi va Ulug’bеk uni Balx va Amudaryo ikki sohilidagi yyerlarning hokimi etib tayinlaydi. Buning evaziga Ulug’bеk Hirot va Xurosonga bo’lgan da'vosidan voz kеchadi. Ikki o’rtadagi chеgara Murg’ob daryosi vodiysi bo’ylab o’tgadigan
bo’ladi. Alouddavla Abulqosim Bobur bilan ham bitim tuzadi. Bitimga ko’ra ularning mulklari o’rtasidagi chеgara Xurosonning shimolidagi Kuchan shaxri dеb bеlgilanadi. Ana shu tariqa Amir Tеmur tomonidan nе-nе mashakkatlar bilan barpo etilgan buyuk saltanat bir nеcha bo’laklarga bo’linib kеtadi. Xondamirning yozishicha, Abdullatif 1449 yilning bahorida o’z mulkida unga qarshi qo’zgolon ko’targan Mironshoh ismli bir tеmuriy isyonini bostiradi, shahzoda qatl etiladi. Qatl etilgan shahzodaning cho’ntagidan bir maktub topiladi. Maktub Ulug’bеk Mirzo qo’li bilan yozilgan bo’lib, unda go’yo shahzodani Abdullatifga qarshi isyon qilishga da'vat etilgan edi. Bu voqеadan so’ng Abdullatif o’z otasiga nisbatan ishonchini batamom yo’qatadi va battol dushmanga aylanadi. U hatto Abulqosim Bobur Mirzo bilan ham otasiga qarshi harbiy ittifoq
tuzadi va 1449 yilning bahorida Abdullatif Ulug’bеkka qarshi ochiq jang harakatlarini boshlab yuboradi. Ulug’bеk Mirzo isyonkor o’g’li Abdullatifga qarshi lashkar tortishga majbur bo’ladi. U Samarqandni kichik o’g’li Abdulaziz Mirzoga topshirib, jiyani va kuyovi Abdullo Mirzo (marxum Ibrohim Mirzoning o’g’li) ni o’zi bilan birga olib Amudaryo sohillarida turgan Abdullatif qo’shinlariga ro’baro’ kеladi. Davlatshoh Samarqandiy ma'lumotlariga qaraganda, ota-bola qo’shinlari uch oy mobaynida bir-birlariga qarama-qarshi turganlar. Har ikkala tomondan kichik-kichik guruxlar daryodan o’tib, to’qnashib jang harakatlar olib borganlar. Bu janglarda Abdullatif lashkarlaripimg qo’li sеzilarli darajada ustun mavqеga ega bo’lgan. Hatto ular Abdulla Mirzoni asirga ham olganlar. Ayni zamonda Mirzo Ulug’bеk lashkarlari orasida isyon xavfi paydo bo’ladi. Buning asosiy sababchisi Sao`arkandda hokim qilib qoldirilgan Ulug’bеkning kеnja erkatoyi Abdulaziz edi. U Samarqand taxtini egallagach, bеibolarcha
axloqiy buzuq ishlarni amalga oshirishga kirishadi. Abdulaziz otasi Ulug’bеk bilan birga janggi kеtgan Samarqand shahrining kazo-kazo bеk va amirlarining go’zal qizlari, kanizak-juvonlarini majburan saroyga oldirib, aysh-ishrat bilan mashg’ul bo’ladi. Albatta, bu hol bеk va amirlarning Ulug’bеk Mirzodan noroziligining kuchayishiga sabab bo’ladi. Bu narsa Ulug’bеkning kеyingi faoliyatiga salbiy ta'sir ko’rsatmay qolmaydi, albatta. Ulug’bеk Mirzo darhol bеk va amirlar bilan o`zaro muloqotda bo’lib, tang vaziyatni tinchitishga harakat qiladi va o’g’li Abdulazizni pand-nasihat bilan to’g’ri yo’lga soladi. Shunday og’ir bir vaziyatda turkmanlarning arg’un qabilasi 25 yoshli Abu Sayyid Mirzoni o’zlariga bosh qilib ko’taradilar va Samarqandni qamal qiladilar. Abdurazzoq Samarqandiy bergan ma'lumotlarga qaraganda, bu qabila vakillari Mirzo
Ulug’bеk bilan birga harbiy yurishda bo’lgan. Ular Amudaryo soxiliga kеlgach, Ulug’bеk lashkarlaridan ajralib chiqib, Samarqand sari yuradi. Bu voqеadan xabar topgan Ulug’bеk Samarqandga qaytishdan boshqa yo’l topa olmaydi. U Samarqand tomon yurib Abu Sayyid Mirzoni bartaraf etadi va shaharda osoyishtalik o’rnatadi. Ulug’bеk Samarqand hokimligiga qovchin urug’idan bo’lgan Mironshohni ko’tarib, o’zi Abdulazizni yoniga olib yana Abdullatifga qarshi qo’shin tortib kеtadi. Ammo bu paytda Abdullatif Amudaryodan o’tib Tyermiz, Huzor (G’uzor) va Kеshni egallab, Samarqand sari kеlayotgan edi. Nihoyat 1449 yil oktyabr oyida Samarqandga yaqin Damashq qishlog’i yonida ota-bola o’rtasida qattiq jang
bo’ladi. Bu jangda Ulug’bеk Mirzo qo’shinlari yеngi-ladi. Chorasiz qolgan Ulug’bеk
Samarqandga chеkinadi. Biroq Samarqand hokimi Mironshoh qovchin uni Samarqandga
kiritmaydi. Ulug’bеk noiloj Shohruhiyaga kеladi. Lеkin Shohruhiya hokimi Ibrohim ibn Po’lod Ulug’bеk Mirzodan yuz o’giradi. U hatto Ulug’bеkni Abdullatifga tutib byerish choralarini ham ko’radi. Mana shunday og’ir bir vaziyatda Ulug’bеk Mirzo «egilgan boshni qilich kеsmas» qabilida ish tutadi. U o’z xohishicha hokimiyatni Abdullatif Mirzoga topshirib, umrining qolgan ismini ilm-ma'rifatga bag’ishlamoqchi bo’ladi. Ulug’bеk ana shu ezgu niyatlar bilan o’g’li Abdullatifning huzuridaga bosh egib boradi. Biroq Abdullatif Mirzo otasi Ulug’bеkni Ka'batulloh ziyoratiga jo’natish xususida farmon beradi.Ulug’bеk Mirzoning fojiali o’limi tafsiloti haqida tarixchi Mirxond batafsil ma'lumot bergan: «Ka'batulloni bir nеcha marta ziyorat qilgan Hoji Muhammad Xusravning raxnamoligida Ulug’bеk Mirzo kеchqurun Samarqanddan otliq yo’lga chiqqan. Uning vaqti choq turli mavzularda so’zlashib borardi. Ko’p o’tmay, orqadan bir chopar yеtib kеlib (sulduzurug’idan) sobiq hukmdorni Ka'batulloga kuzatish marosimini shohona tarzda o’tkazish lozimligi va bunga tayyorgarlik tugallangunga qadar ko’shni qishloqda dam olishlari haqida farmoni oliyni eshitti-radi. Mazkur farmondan dovdirab qolgan Ulug’bеk Mirzo qo’shni qishloqdagi uylardan biriga kirib tunashga majbur bo’ladi. Havo ancha sovuq edi. Ulug’bеk Mirzo olov yoqib, go’sht pishirishga amr qiladi. Olov yoqiladi, gulxan yonida chordana qurib,isinib o’tirgan Ulug’bеk Mirzoning tizzasiga uchqun sachrab, chakmonini quydiradi. Shunda u olovga qarab: «Sеn ham bilding»,- dеydi-yu, uning kayfiyati buziladi, hoji esa Ulug’bеkka tasalli byerishga bеhuda urinadi. Shu asnoda uy eshigi ochilib, xonaga Abbos ismli shaxs o’z navkari bilan kirib kеladi. Ulug’bеk Mirzo Abbosni ko’rgan hamono o’rnidan turib, unga
tashlanadi va ko’ksiga musht tushiradi. Navkar Ulug’bеkni ushlab, uning yеlkasidan «oltoy po’stin»ni yеchib oladi. Abbos arg’amchi kеltirish uchun tashqariga chiqadi. Ulug’bеk Mirzo o’limi oldidan so’nggi tahoratni qilib olishi uchun Hoji darhol eshikni ichidan zanjirlab oladi. So’ngra Abbos kirib, sobiq hukmdorning qo’llarini bog’lab, tashqariga olib chiqadi. Ariq bo’yiga cho’kkalatib, fonus yorug’ida qilichning bir zarbi bilan boshini tanasidan judo qiladi». Bu fojiali halokat hijriy 853 yil 8 ramazon (1449 yil 27 oktyabr) da sodir bo’ladi. Shunday qilib, Samarqand qozisi Miskinning qarshiligiga qaramay ulug’ olim, davlat arbobi va ma'rifatparvar inson Ulug’bеk Mirzo 56 yoshida fojiali suratda shahid bo’ladi.Samarqand taxtini egallagan Abdullatif mamlakatda zulm-adovatni avjiga mindiradi. U ota qotili padarkush sifatida tarixda nom qoldiradi. Ulug’bеkning shahid bo’lgan qonlari hali sovimasdan turib, bir nеcha kundan so’ng Abdullatif taxt vorislaridan qutilish niyatida o’z ukase Abdulaziz Mirzoni ham o’ldirtiradi. Movarounnahrdagi har qanday itoatsizlik va isyonni shafkatsizlik bilan bostiradi. Abdurazzoq Samarqandiy iboralari bilan aytganda, unda «kattaga hurmat, kichikka shafqat» dеgan tushunchaning o’zi yo’q edi. Uning siyosatidan norozi bo’lgan
kishilar hatto ovoz ham chiqara olmasdilar. Movarounnahrdagi nisbatan osoyishtalik Abdullatif tomonidan amalga oshirilgan g’oyatda qattiqqo’llik siyosati tufayli edi. Ammo bu osoyishtalik tagida Abdullatifga nisbatan zimdan norozilik va xalq nafrati kuchayib borardi. Darvoqе, unga qarshi suiqasd uyushtirilmoqda edi. Bu suiqasdga Ulug’bеk Mirzo va Abdulaziz Mirzoga sodiq kishilar boshchilik qiladilar. oktyabr oyida Samarqandga yaqin Damashq qishlog’i yonida ota-bola o’rtasida qattiq jang
bo’ladi. Bu jangda Ulug’bеk Mirzo qo’shinlari yеngi-ladi. Chorasiz qolgan Ulug’bеk
Samarqandga chеkinadi. Biroq Samarqand hokimi Mironshoh qovchin uni Samarqandga
kiritmaydi. Ulug’bеk noiloj Shohruhiyaga kеladi. Lеkin Shohruhiya hokimi Ibrohim ibn Po’lod olish payida bo`lib, yurishlari muvaffaqiyatsiz chiqqanda talon-tarj qilingan mol-mulklar bilan cheklanishardi. o`zaro feodal urushlar nafaqat Movarounnahrning siyosiy maydalashuviga, balki iqtisodiy tanazzulga va aholining hayotini qashshoqlashuviga olib kelardi. Movarounnahrdagi bunday beqaror siyosiy vaziyatdan Abulxayrxonning nevarasi Shayboniyxon foydalanib, bosqinchilik yurishlarini amalga oshirdi.
Muhammad Shayboniy 1451-yil tug’ilib, harbiy tashkilotchilik qobiliyatiga ega edi. XV
asrning ikkinchi yarmida temuriylar davlatining tarqoqligi kuchaygan bir davrda shimoldaDashti Qipchoqda Shayboniyxon, keyinchalik ko`chmanchi o`zbeklar nomini olgan, turkmo`g’ul qabilalarni bitta davlatga birlashtirdi. Ayni paytda temuriylar bilan mo`g’ullarga qarshi ittifoq to`zgan bo`lsa-da, u ittifoqchilarga doim sodiq qolmasdan goh temuriylar, goh mo`g’ullar tomonida turib harakatlar olib bordi. Shayboniyxon Movarounnahrga bir necha bor hujum qildi va 1488-1504 yillarda O’tror, Yassi (Turkiston), Buxoro, Samarqand hamda Farg’ona ni astasekin bosib oldi. Uning yosh temuriy shahzoda Boburga qarshi olib borgan to`rt yillik urushi Afg’onistonga qochgan Boburning mag’lubiyati bilan tugadi. Shundan so`ng 1504-1509 yillarda Shayboniyxon tinimsiz urush olib bordi va qadamba-qadam ulkan imperiya barpo etadi.
Ayrim temuriylar bosqinchilarga qat‘iy qarshilik ko`rsatdilar. Vujudga kelgan xatar shu
paytgacha bir-birlariga dushman bo`lgan feodallarni vaqtinchalik bo`lsa-da birlashishga olib keldi. Biroq ular orasidagi bir-biriga ishonmaslik, o`zaro nizo va janjallar o`zbeklar uchun qulay imkoniyatlar yaratdi. Masalan, 1504 yilda Hisor viloyatining hokimi Xusravshoh Shayboniyxonning yaqinlashib kelayotganini eshitib,boshqa temuriy shahzodalar bilan birlashish o`rniga, qo`rqoqlik qilib qochib ketdi. Natijada, u hokimlik qilgan Janubiy Tojikiston, janubiy O’zbekiston, shimoliy Afg’onistonning bir qismini ichiga olgan yerlar Shaybonixonning qo`ligao`tdi. Ba‘zi shaharlar esa jiddiy qarshilik ko`rsatdi. 1504 yilda Shayboniyhon Xorazmga yurish boshladi. 10 oylik og’ir qamaldan keyingina 1505 yilda Urganch shahri taslim bo`ldi 1506 yilda davom etgan qamaldan keyin Balx shahri, 1507 yilda esa, deyarli urushsiz, Xirot shahri zabt etildi. 1508 yil bahorida Shayboniyhon Jand ostonolarida temuriylarning so`nggi armiyasini tor-mor keltirib ularning o`rtaOsiyodagi barcha ildizlariga barham beradi. Ammo uning yurishlari 1510 yilda Marv yaqinida Eron shohi Ismoil bilan to`qnashuvda mag’lubiyatli tugallandi.
Shayboniyxon bosib olgan o`lkalarni jahon qarindoshlari, o`zbek qabilalarining
zodagonlari, harbiy qo`mondonlari o`rtasida taqsimladi. Viloyatlarni taqsimlashda shayboniy urug’lari o`rtasidagi kelishmovchiliklar, ziddiyatlar o`zbeklar davlatini zaiflashtirdi va shayboniylar keyingi janglarda birin-ketin mag’lubiyatga uchradilar. Xuroson, shu jumladan Turkmaniston, Xorazm, Shimoliy Afg’oniston Eron shohi Ismoil hu/kmronligiga o`tdi. Qobul hukmdori Zahiriddin Muhammad Bobur shoh Ismoilning yordam i bilan 1511 yili Hisor, Kulob,Kundo`z, Badaxshon va Samarqandni egalladi. Biroq temuriylarning ilgarigi yerlarini shoh Ismoil madadi yordamida birlashtira boshlagan Bobur, aholi tomonidan quvvatlanmadi. Shu sababli shayboniy Ubaydulla Sulton qo`shinlari Buxorog’a yetib kelgan Bobur qo`shinlarini tormor etdi va Bobur Hisorga chekinishga majbur bo`ldi. G’ijduvon yaqinidagi g’alabadan so`ng
Shayboniylar Movarounnahrda to`liq hukmronlikni o`rnatdilar. Faqat Xorazm mustaqil qolib1511 yili Eroniy shialar hukmronligidan norozi bo`lgan sunniy ruhoniylar Dashti -Qipchoq, o`zbeklardan Elbarsxonni chaqirib, o`zlariga xon sayladilar. Bir ozdan keyin Amudaryoning Ulug’bеk Mirzodan yuz o’giradi. U hatto Ulug’bеkni Abdullatifga tutib byerish choralarini ham ko’radi. Mana shunday og’ir bir vaziyatda Ulug’bеk Mirzo «egilgan boshni qilich kеsmas» qabilida ish tutadi. U o’z xohishicha hokimiyatni Abdullatif Mirzoga topshirib, umrining qolgan qismini ilm-ma'rifatga bag’ishlamoqchi bo’ladi. Ulug’bеk ana shu ezgu niyatlar bilan o’g’li Abdullatifning huzuridaga bosh egib boradi. Biroq Abdullatif Mirzo otasi Ulug’bеkni Ka'batulloh ziyoratiga jo’natish xususida farmon beradi. Ulug’bеk Mirzoning fojiali o’limi tafsiloti haqida tarixchi Mirxond batafsil ma'lumot bergan: «Ka'batulloni bir nеcha marta ziyorat qilgan Hoji Muhammad Xusravning raxnamoligida Ulug’bеk Mirzo kеchqurun Samarqanddan otliq yo’lga chiqqan. Uning vaqti choq turli mavzularda so’zlashib borardi. Ko’p o’tmay, orqadan bir chopar yеtib kеlib (sulduz urug’idan) sobiq hukmdorni Ka'batulloga kuzatish marosimini shohona tarzda o’tkazish lozimligi va bunga tayyorgarlik tugallangunga qadar ko’shni qishloqda dam olishlari haqida farmoni oliyni eshitti-radi. Mazkur farmondan dovdirab qolgan Ulug’bеk Mirzo qo’shni qishloqdagi uylardan biriga kirib tunashga majbur bo’ladi. Havo ancha sovuq edi. Ulug’bеk Mirzo olov yoqib, go’sht pishirishga amr qiladi. Olov yoqiladi, gulxan yonida chordana qurib, isinib o’tirgan Ulug’bеk Mirzoning tizzasiga uchqun sachrab, chakmonini quydiradi. Shunda u olovga qarab: «Sеn ham bilding»,- dеydi-yu, uning kayfiyati buziladi, hoji esa Ulug’bеkka tasalli byerishga bеhuda urinadi. Shu asnoda uy eshigi ochilib, xonaga Abbos ismli shaxs o’z navkari bilan kirib kеladi. Ulug’bеk Mirzo Abbosni ko’rgan hamono o’rnidan turib, unga tashlanadi va ko’ksiga musht tushiradi. Navkar Ulug’bеkni ushlab, uning yеlkasidan «oltoy po’stin»ni yеchib oladi. Abbos arg’amchi kеltirish uchun tashqariga chiqadi. Ulug’bеk Mirzo
o’limi oldidan so’nggi tahoratni qilib olishi uchun Hoji darhol eshikni ichidan zanjirlab oladi. So’ngra Abbos kirib, sobiq hukmdorning qo’llarini bog’lab, tashqariga olib chiqadi. Ariq bo’yiga cho’kkalatib, fonus yorug’ida qilichning bir zarbi bilan boshini tanasidan judo qiladi». Bu fojiali halokat hijriy 853 yil 8 ramazon (1449 yil 27 oktyabr) da sodir bo’ladi. Shunday qilib, Samarqand qozisi Miskinning qarshiligiga qaramay ulug’ olim, davlat arbobi va ma'rifatparvar inson Ulug’bеk Mirzo 56 yoshida fojiali suratda shahid bo’ladi. Samarqand taxtini egallagan Abdullatif mamlakatda zulm-adovatni avjiga mindiradi. U ota qotili padarkush sifatida tarixda nom qoldiradi. Ulug’bеkning shahid bo’lgan qonlari hali sovimasdan turib, bir nеcha kundan so’ng Abdullatif taxt vorislaridan qutilish niyatida o’z ukase Abdulaziz Mirzoni ham o’ldirtiradi. Movarounnahrdagi har qanday itoatsizlik va isyonni shafkatsizlik bilan bostiradi. Abdurazzoq Samarqandiy iboralari bilan aytganda, unda «kattaga hurmat, kichikka shafqat» dеgan tushunchaning o’zi yo’q edi. Uning siyosatidan norozi bo’lgan
kishilar hatto ovoz ham chiqara olmasdilar. Movarounnahrdagi nisbatan osoyishtalik Abdullatif tomonidan amalga oshirilgan g’oyatda qattiqqo’llik siyosati tufayli edi. Ammo bu osoyishtalik tagida Abdullatifga nisbatan zimdan norozilik va xalq nafrati kuchayib borardi. Darvoqе, unga qarshi suiqasd uyushtirilmoqda edi. Bu suiqasdga Ulug’bеk Mirzo va Abdulaziz Mirzoga sodiq kishilar boshchilik qiladilar. olish payida bo`lib, yurishlari muvaffaqiyatsiz chiqqanda talon-tarj qilingan mol-mulklar bilan
cheklanishardi. o`zaro feodal urushlar nafaqat Movarounnahrning siyosiy maydalashuviga, balki iqtisodiy tanazzulga va aholining hayotini qashshoqlashuviga olib kelardi. Movarounnahrdagi bunday beqaror siyosiy vaziyatdan Abulxayrxonning nevarasi Shayboniyxon foydalanib, bosqinchilik yurishlarini amalga oshirdi.
Muhammad Shayboniy 1451-yil tug’ilib, harbiy tashkilotchilik qobiliyatiga ega edi. XV
asrning ikkinchi yarmida temuriylar davlatining tarqoqligi kuchaygan bir davrda shimoldaDashti Qipchoqda Shayboniyxon, keyinchalik ko`chmanchi o`zbeklar nomini olgan, turkmo`g’ul qabilalarni bitta davlatga birlashtirdi. Ayni paytda temuriylar bilan mo`g’ullarga qarshi ittifoq to`zgan bo`lsa-da, u ittifoqchilarga doim sodiq qolmasdan goh temuriylar, goh mo`g’ullar tomonida turib harakatlar olib bordi. Shayboniyxon Movarounnahrga bir necha bor hujum qildi va 1488-1504 yillarda O’tror, Yassi (Turkiston), Buxoro, Samarqand hamda Farg’ona ni astasekin bosib oldi. Uning yosh temuriy shahzoda Boburga qarshi olib borgan to`rt yillik urushi Afg’onistonga qochgan Boburning mag’lubiyati bilan tugadi. Shundan so`ng 1504-1509 yillarda Shayboniyxon tinimsiz urush olib bordi va qadamba-qadam ulkan imperiya barpo etadi. Ayrim temuriylar bosqinchilarga qat‘iy qarshilik ko`rsatdilar. Vujudga kelgan xatar shu
paytgacha bir-birlariga dushman bo`lgan feodallarni vaqtinchalik bo`lsa-da birlashishga olib keldi. Biroq ular orasidagi bir-biriga ishonmaslik, o`zaro nizo va janjallar o`zbeklar uchun qulay imkoniyatlar yaratdi. Masalan, 1504 yilda Hisor viloyatining hokimi Xusravshoh Shayboniyxonning yaqinlashib kelayotganini eshitib,boshqa temuriy shahzodalar bilan birlashish o`rniga, qo`rqoqlik qilib qochib ketdi. Natijada, u hokimlik qilgan Janubiy Tojikiston, janubiy O’zbekiston, shimoliy Afg’onistonning bir qismini ichiga olgan yerlar Shaybonixonning qo`ligao`tdi. Ba‘zi shaharlar esa jiddiy qarshilik ko`rsatdi. 1504 yilda Shayboniyhon Xorazmga yurish boshladi. 10 oylik og’ir qamaldan keyingina 1505 yilda Urganch shahri taslim bo`ldi 1506 yilda davom etgan qamaldan keyin Balx shahri, 1507 yilda esa, deyarli urushsiz, Xirot shahri zabt etildi. 1508 yil bahorida Shayboniyhon Jand ostonolarida temuriylarning so`nggi armiyasini tor-mor keltirib ularning o`rtaOsiyodagi barcha ildizlariga barham beradi. Ammo uning yurishlari 1510 yilda Marv yaqinida Eron shohi Ismoil bilan to`qnashuvda mag’lubiyatli tugallandi.
Shayboniyxon bosib olgan o`lkalarni jahon qarindoshlari, o`zbek qabilalarining
zodagonlari, harbiy qo`mondonlari o`rtasida taqsimladi. Viloyatlarni taqsimlashda shayboniy urug’lari o`rtasidagi kelishmovchiliklar, ziddiyatlar o`zbeklar davlatini zaiflashtirdi va shayboniylar keyingi janglarda birin-ketin mag’lubiyatga uchradilar. Xuroson, shu jumladan Turkmaniston, Xorazm, Shimoliy Afg’oniston Eron shohi Ismoil hu/kmronligiga o`tdi. Qobul hukmdori Zahiriddin Muhammad Bobur shoh Ismoilning yordam i bilan 1511 yili Hisor, Kulob, Kundo`z, Badaxshon va Samarqandni egalladi. Biroq temuriylarning ilgarigi yerlarini shoh Ismoil madadi yordamida birlashtira boshlagan Bobur, aholi tomonidan quvvatlanmadi. Shu sababli shayboniy Ubaydulla Sulton qo`shinlari Buxorog’a yetib kelgan Bobur qo`shinlarini tormor etdi va Bobur Hisorga chekinishga majbur bo`ldi. G’ijduvon yaqinidagi g’alabadan so`ng
Shayboniylar Movarounnahrda to`liq hukmronlikni o`rnatdilar. Faqat Xorazm mustaqil qolib 1511 yili Eroniy shialar hukmronligidan norozi bo`lgan sunniy ruhoniylar Dashti -Qipchoq, o`zbeklardan Elbarsxonni chaqirib, o`zlariga xon sayladilar. Bir ozdan keyin Amudaryoning tariqa 1599 yildan boshlab Markaziy Osiyoda Ashtarxoniylar sulolasi (yoki joniylar) hukmronligi boshlandi. Bu davrda markaziy hokimiyatt amalda nomigagina, ya‘ni rasmangina mavjud bo`lib, xonlar, tegishli muassasalar va davlat lavozimlari hamda majburiyatlar bor ediki, lekin ularning ortida etnik va urug’ umumiyligi bilan boglangan feodal guruhlari, ayrim o`zbek qabilalari o`rtasida Movarounnahrdagi hukmronlik uchun ashaddiy kurash borardi. Imomqulixon o`ttiz yildan ko`prOq hukmronlik davrida vaqtincha bo`lsa-da, o`zaro urushlarni to`xtatishga va amirlarning mustaqillikka erishish yo`lidagi intilishlarini susaytirishga muvaffaq
bo`ldi Biroq feodal yer egaligi rivojlanib katta yerlar amirlar qo`ligao`tib borgan sari feudal zodagonlarning ahamiyati kuchayib bordi va ular markaziy hokimiyattni uncha tan olmasdilar. Masalan, Samarqand amiri Yalangtushbiy, Badaxshon hukmdori Mahmudbiy qatagon davrining nufuzli va siyosiy hayot da muhim rol o`ynagan amirlardan edilar. Bu hol Imomqulixon davrida endigina boshlanib, uning vorislari hukmronligi kuchayib ketdi. Shu tufayli davlatning parchalanishi va inqirozga olib kelgan markazdan qochish kuchlari kuchayib bordi. So`nggi ashtarxoniylar vakili Abulfayzxon (1711-1747) davrida markaziy hokimiyatt ahamiyatini yana yo`qota bordi. Mamlakat o`zini mustaqil hisoblovchi viloyatlarga bo`lina boshladi. Mamlakatni boshqarish mangg’t urug’lari tomonidan qo`llab-quvvatlangan va feodallar orasida obro`ygaega bo`lgan Muhammad Hakimbiy qo`ligao`ta boshladi. Buxoro xonligining parokandaligi o`shapaytda mavqeini mustahkamlab olgan Eron shohi Nodir uchun qulay sharoit yaratdi va u Movarounnahrga yana qo`shin tortdi. Hakimbiy bosqich ostida Abulfayzxon Nodirshoh bilan muzokaralar olib borishga rozi bo‘ldi va Buxoro xonligi Eronga qaram davlatga aylandi.
Ashtarxoniy Abulfayzxon mavqei pasayib,mang’it urug’idan chiqqan Muhammad Hakimning o`g’li Rahimbiy Buxoroda cheklanmagan hokimiyattga ega bo`ldi U mang’itlar sulolasining asoschisi bo`ldi va bu sulola hukmronligi 1920 yilgacha davom etdi. Shunday qilib ashtarxoniylar hamda Nodirshoh impriyasi harobalarida Qo`qon va Xiva xonliklari hamda Buxoro amirligidan iborat uchta yangi davlat tashkil topdi.
Shayboniylar davrida mustaqil bo`lib olgan Xiva xonligi (1511 yil), Abdullaxon II
o`limidanso`ng va ashtarxoniylar davrida mustaqilligini uzil-kesil qaror topdirdi. Xiva xonligi qo`shni bo`lgan qalmoqlar, qozoqlar, Ural qazaqlari bir necha marta hujum qildilar, ammo mag’lubiyatga uchradilar. Ayniqsa, Arab Muhammad davrida (1602-1623) xonlikdagi o`zaro feodal urushlar kuchayadi va 1623 yilda turkmanlar yordamida Asfandiyorxon (1623-1643) taxtni egalladi va turkmanlarni o`zigayakinlashtirib, o`zbek qabilalarini majburan chiqara boshlaydi. Uning ukasi Abulg’ozixon (1643-1663) hukmronlik davri turkmanlar va qalmoqlar qabilalariga qarshi kurash bilan o`tdi. 1688 yilda Xiva xonligini Buxoro xoni Subxonqulixon egallab, unga noibi Shoniyozni xon etib tayinladi. XVIII asrning birinchi yarmida Xiva xonligida o`zbeklar va turkmanlar o`rtasidagi o`zaro urushlar kuchaydi. Xon avlodlari o`rtasida ham taxt uchun kurash avj oldi. Natijada zaiflashib qolgan xonlik eron shohi Nodirshoh tomonidan 1740 yili egallandi va unga Tohirbek hokim etib tayinlandi. Mamlakatda feudal tarqoqlikni tugatish, markaziy davlat hokimiyatini mustahkamlash uchun kurashlar uzoq davom
etdi va Xivani og’ir axvolga solib qo`ydi. 1763 yilda qo`ng’irot sulolasi hokimiyattni
qo`lgakiritib, Muhammad Amin taxtga o`tkazildi. 1804 yilda Erto`zar rasmiy ravishda xon degan unvonga ega bo`ldi Uning ukasi Muhammad Rahimxon (1806-1825) Xiva xonligini butunlay birlashtirdi. Buxoro bilan bo`lgan jangda g’alabaga erishadi. U davlatning Oliy Kengashini tashkil qiladi,, harbiy va soliq islohotlarini o`tkazadi, xonlikda bojxona va zarbxona barpo qiladi, oltin tangalar chiqaradi. Shu bois mamlakatning ichki ahvoli yaxshilandi,hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlandi. Bu davrda xonlik 20 beklik va viloyatlarga bo`lingan edi. Olloqulixon (1825-1842), Muhammad Aminxon (1845-1855), Sayid Muhammad (1856-1864) hukmronligi davrida o`zbek, qozoq, va qoraqalpoq beklarining xonlik hokimiyatiga qarshi chiqishlari hech tinmadi. Sayid Muhammad Rahimxon II davrida esa, Xiva Rossiya imperiyasiga tobe bo`ldi Qo`ng’irotlar sulolasi xonlikni 1920 yilga qadar boshqardilar. Feodal
tarqoqlik va barqarorlik natijasida XVIII asrning boshida (1709) Farg’ona ham Buxoro
xonligidan ajralib chiqadi va bu yerda Qo`qon xonligi tuzildi. Xonlikka minglar sulolasining vakili Shohruhbiy asos soldi. Uning o`g’li Muhammad Raimbiy (1721-1740) davrida xonlik hududlari asta-sekin kengaya boradi. Abdulkarimbiy (1740-1760) davrida Qo`qon, Andijon,Namangan va Marg’ilon shaharlarida savdo va hunarmandchilik rivojlandi. Norbo‘tabiy (1769-1800) davrida Chust, Namangan va Xo`jand beklari qarshiliklari bostirildi.Olimxon (1800-1809) taxtga o`tirgandan keyin harbiy islohotlar o`tkazildi, xonlik hududlari kengaytirildi. Xo`jand, Toshkent, Chimkent, Sayram, Ko`rama, Avliyo ota shaharlari bosib olindi. Umarxon davrida (1809-1822) Turkiston atroflarida bir qancha harbiy istehkomlar quriladi. Yangiqo`rgon, Julek, Oqmachit, Kumushqo`rg’on va boshqalar shular jumlasidandir. Muhammad Alixon (1822-1842) davrida xonning ichki dushmanlari, unga qarshi kayfiyatdagi feodallar va ruhoniylar oshkora bosh ko`tarib, Buxoro amiri Nasrullodan yordam so`raydilar. 1840 yili Qo`qon va Buxoro o`rtasidagi urush Muhammad Alixonning mag’lubiyati bilan tugaydi. 1842 yili qo`zg’olon ko`tarilib, Buxoro noibi ag’darildi va taxtga Olimxonning jiyani
Sheralixon o`tkazildi. U Qo‘qon chegarasini mudofaa devori bilan mustahkamlaydi. Lekin Sheralixondan norozi bo`lgan guruhlar, uni uldirib, taxtga Olimxonning o`g’li Murodni xon qilib ko`taradilar. Biroq ko`po`tmay u ham o`ldirilib Sheralixonning o`g’li Xudoyorxon taxtga o`tkaziladi. Shundan keyin ham hokimiyatt uchun kurash to`xtamadi. 1845-1858 yillarda Xudoyorxon birinchi marta xonlik qiladi,, aslida hokim iyat uning kaynotasi Musulmonkulning qo`lida edi. 1858-1862 yillarda Sheralixoning o`g’li Mallaxon, 1862 yilda Shohmurodxon,1862-1863 yillarda yana Xudoyorxon, 1863-1864 yillar Mallaxonning o`g’li sulton Saidxon Qo`qonga xonlik qilishdi. 1865 yilda yana, uchinchi bor, Xudoyorxon Buxoro amiri Mo`zaffar yordamida Quqon taxtini egallashga muvaffaq bo`ldi va Qo`qonning so`ngi xoni bo`lib qoldi Buxoro amirligida mang’itlar sulolasining asoschisi Muhamad Rahimbiy (1747-1758) o`zini markazlashtirish siyosatini savdo va yer egaligi bilan aloqador bo`lgan feodallar manfaatiga mos ravishda amalga oshirdi. U oldin viloyatlarda hokimlik qilgan yirik yer egalarini, qabila boshliqlarini egallab turgan lavozimdan chetlashtirdi va ularning o`rniga o`z qarindoshlari hamda quyi tabaqalardan chiqqan amaldorlarniq quydi. Bu ishlar hammasi katta
qiynchiliklar bilan amalga oshirilgan edi. 1747 – 1756 yillarda Abulfayzxon vorislari
qo‘g‘irchoq xonlar sifatida taxtga o‘tqazilgan. Davlat hokimiyati amalda Muhammad Rahim asos solgan mang‘itlar sulolasi qo‘liga o‘tdi. Mamlakat yana ichki nizolar girdobiga tortilgan,viloyat hokimlari isyon ko‘targanlar. Muhammad Rahim ularni shafqatsiz suratda bostirgan.Muhammad Rahim 1753 yilda o‘z nomiga xutba o‘qittirdi va xonlar avlodiga mansub bo‘lmagani uchun o‘zini «amir» deb e'lon qildi. Shu asosda 1753 yildan keyin Buxoro xonligining nomi Buxoro amirligi deb nomlana boshlandi. 1756 yil 16 dekabrda esa Muhammad Rahim arkoni davlat va ruhoniylar fatvosi bilan rasmiy ravishda Buxoro taxtini egallagan.Shunday qilib, Ashtarxoniylar sulolasi barham topib mang‘itlar sulolasi hukmronligi boshlangan. Mang‘itlar sulolasining 1920 yilgacha hukmronlik qilgan davri tarixda shuning uchun ham Buxoro amirligi deb ataldi.
Muhammad Rahim vaqtida (1753 – 1758) Buxoro amirligiga qarashli yerlar ancha
qisqargan. Uning tarkibiga Buxoro, Samarqand, Miyonqol, Karmana, Qarshi, G‘uzor, Karki,Chorjo‘y, Shahrisabz viloyatlari kirib, Toshkent va Farg‘ona viloyatlari xonlik tasarrufidan chiqib ketgan. Doniyolbiy otaliq vaqtida (1758 – 1785) ham o‘zaro urushlar davom etib, Karmana, O‘ratepa, Nurota, Sherobod, Boysun va boshqa joylarda mahalliy kuchlar bosh ko‘tarib, poytaxt izmidan chiqishga harakat qilganlar. Doniyolbiyning katta o‘g‘li Shohmurod hukmronligi davri (1785 – 1800)da Doniyolbiy joriy etgan soliqlardan bir qanchasi bekor qilindi, iqtisodiy hayot birmuncha yaxshilandi. Ruhoniylarning mavqei oshdi. Mang‘itlar sulolasi markaziy hokimiyatni mustahkamlashga qanchalik urinmasin, viloyat hokimlarining mustaqillikka intilishi davom etaverdi. Ayniqsa Buxoroga muxolif bo‘lgan Shahrisabz va Kitob beklari bilan kurash shiddatli bo‘ldi. Faqat 1853 yildagina bu bekliklarni Buxoroga bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘lindi. Amir Haydar davri (1800 – 1826) ham ichki va tashki urushlardan holi bo‘lmadi. Ayniqsa O‘ratepa bir necha marta qo‘ldan – qo‘lga o‘tib turdi. XIX asrning 1 – choragida Buxoro bilan Xiva va Qo‘qon xonliklari o‘rtasida O‘rta Osiyoda ustunlikka erishish uchun qirg‘in – barot va talon – taroj urushlari bo‘ldi. Toshkent, Turkiston, Chimkent va ularning atrofi Qo‘qon xonligi tasarrufiga o‘tdi. 1825 yilda Xiva xonligi Buxoroga qarashli Marvni egalladi. To‘xtovsiz urushlar, soliqlar miqdorining ortishi qo‘zg‘olonlarga,
jumladan 1821 – 1825 yillarda Buxoro va Samarqand oralig‘ida istiqomat qiluvchi xitoy qipchoq qabilalari qo‘zg‘oloniga sabab bo‘ldi. Amir Haydarning vorisi Nasrullaxon (1827 –1860) amirlik yerlarini kengaytirishga muvaffaq bo‘ldi. U taxtga da'vogar bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha shaxslarni qirib tashladi. Nasrullaxon 1839, 1841 va 1858 yillarda Qo‘qon xonligiga bostirib kelib, aholini qirg‘in qildi va boyliklarini taladi. 1842 va 1843 yillarda Buxoro bilan Xiva xonliklari o‘rtasida harbiy to‘qnashuvlar bo‘ldi.
Doniyolbiy (1758-1785) hukmronligi davrida juda ko`plab g’alaenlar bo`lib turdi va u
hokimiyattni o`z o`g’li Shohmurodga (1785-1800) topshirishga majbur bo`ldi Shohmurod davrida amirlik davlat apparatini mustahkamladi. Amir o`zatrofida ishonchli kishilarni to`playdi, viloyatlarga o`zigasodik bo`lgan odamlarni qo`yadi. Mamlakatda pul islohotini o`tkazib, tanga chiqaradi. Savdoning rivojlanishiga katta ahamiyat beradi,dehqonchilik ishlari yo`lga qo`yiladi. Majchid va madrasalar qurishga e‘tibor beriladi. Ammo amir Haydar (1800-1826) zamonida feodal tarqoqlik va o`zaro urushlar davom etdi. Amir Xiva, Quqon xonliklari va Shahrisabz bekligiga qarshi tinimsiz urushlar olib bordi. Uning siyosatiga qarshilik ko`rsatganlar qattiq jazolandi. Haydar 1821-1826 yillari Kattaqurgon, Yangiqurgon, Shelek shaharlarida xalq qo`zg’olonlarini ayovsiz ravishda bostiradi. Uning vorisi amir Nasrullo(1826-1860) hokimiyattni mustahkamlash, feodal tarqoqlikka yo`l kuymaslik maqsadida tinimsiz
kurashadi. Shahrisabz va Kitobga 20 yil mobaynida 32 marta yurish qilib, o`zining mamlakati yaxlitligini tiklashga harakat qiladi. U qo‘shni Qo`qon va Xiva xonliklariga nisbatan ham o`zhukmronligini kengaytirishga intildi va ular bilan o`zluksiz urush olib bordi. xonligining nomi Buxoro amirligi deb nomlana boshlandi. 1756 yil 16 dekabrda esa Muhammad Rahim arkoni davlat va ruhoniylar fatvosi bilan rasmiy ravishda Buxoro taxtini egallagan.Shunday qilib, Ashtarxoniylar sulolasi barham topib mang‘itlar sulolasi hukmronligi boshlangan. Mang‘itlar sulolasining 1920 yilgacha hukmronlik qilgan davri tarixda shuning uchun ham Buxoro amirligi deb ataldi.Muhammad Rahim vaqtida (1753 – 1758) Buxoro amirligiga qarashli yerlar ancha qisqargan. Uning tarkibiga Buxoro, Samarqand, Miyonqol, Karmana, Qarshi, G‘uzor, Karki, Chorjo‘y, Shahrisabz viloyatlari kirib, Toshkent va Farg‘ona viloyatlari xonlik tasarrufidan chiqib ketgan. Doniyolbiy otaliq vaqtida (1758 – 1785) ham o‘zaro urushlar davom etib, Karmana, O‘ratepa, Nurota, Sherobod, Boysun va boshqa joylarda mahalliy kuchlar bosh ko‘tarib, poytaxt izmidan chiqishga harakat qilganlar. Doniyolbiyning katta o‘g‘li Shohmurod hukmronligi davri (1785 – 1800)da Doniyolbiy joriy etgan soliqlardan bir qanchasi bekor qilindi, iqtisodiy hayot birmuncha yaxshilandi. Ruhoniylarning mavqei oshdi. Mang‘itlar sulolasi markaziy hokimiyatni mustahkamlashga qanchalik urinmasin, viloyat hokimlarining
mustaqillikka intilishi davom etaverdi. Ayniqsa Buxoroga muxolif bo‘lgan Shahrisabz va Kitob beklari bilan kurash shiddatli bo‘ldi. Faqat 1853 yildagina bu bekliklarni Buxoroga
bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘lindi. Amir Haydar davri (1800 – 1826) ham ichki va tashki urushlardan holi bo‘lmadi. Ayniqsa O‘ratepa bir necha marta qo‘ldan – qo‘lga o‘tib turdi. XIX asrning 1 – choragida Buxoro bilan Xiva va Qo‘qon xonliklari o‘rtasida O‘rta Osiyoda ustunlikka erishish uchun qirg‘in – barot va talon – taroj urushlari bo‘ldi. Toshkent, Turkiston, Chimkent va ularning atrofi Qo‘qon xonligi tasarrufiga o‘tdi. 1825 yilda Xiva xonligi Buxoroga qarashli Marvni egalladi. To‘xtovsiz urushlar, soliqlar miqdorining ortishi qo‘zg‘olonlarga, jumladan 1821 – 1825 yillarda Buxoro va Samarqand oralig‘ida istiqomat qiluvchi xitoy – qipchoq qabilalari qo‘zg‘oloniga sabab bo‘ldi. Amir Haydarning vorisi Nasrullaxon (1827 –1860) amirlik yerlarini engaytirishga muvaffaq bo‘ldi. U taxtga da'vogar bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha shaxslarni qirib tashladi. Nasrullaxon 1839, 1841 va 1858 yillarda Qo‘qon xonligiga bostirib kelib, aholini qirg‘in qildi va boyliklarini taladi. 1842 va 1843 yillarda Buxoro bilan Xiva xonliklari o‘rtasida harbiy to‘qnashuvlar bo‘ldi. Doniyolbiy (1758-1785) hukmronligi davrida juda ko`plab g’alaenlar bo`lib turdi va u hokimiyattni o`z o`g’li Shohmurodga (1785-1800) topshirishga majbur bo`ldi Shohmurod davrida amirlik davlat apparatini mustahkamladi. Amir o`zatrofida ishonchli kishilarni to`playdi, viloyatlarga o`zigasodik bo`lgan odamlarni qo`yadi. Mamlakatda pul islohotini o`tkazib, tanga chiqaradi. Savdoning rivojlanishiga katta ahamiyat beradi,dehqonchilik ishlari yo`lga qo`yiladi. Majchid va madrasalar qurishga e‘tibor beriladi. Ammo amir Haydar (1800-
1826) zamonida feodal tarqoqlik va o`zaro urushlar davom etdi. Amir Xiva, Quqon xonliklari va Shahrisabz bekligiga qarshi tinimsiz urushlar olib bordi. Uning siyosatiga qarshilik ko`rsatganlar qattiq jazolandi. Haydar 1821-1826 yillari Kattaqurgon, Yangiqurgon, Shelek shaharlarida xalq qo`zg’olonlarini ayovsiz ravishda bostiradi. Uning vorisi amir Nasrullo(1826-1860) hokimiyattni mustahkamlash, feodal tarqoqlikka yo`l kuymaslik maqsadida tinimsiz kurashadi. Shahrisabz va Kitobga 20 yil mobaynida 32 marta yurish qilib, o`zining mamlakati yaxlitligini tiklashga harakat qiladi. U qo‘shni Qo`qon va Xiva xonliklariga nisbatan ham o`zhukmronligini kengaytirishga intildi va ular bilan o`zluksiz urush olib bordi. bedazorlardan-alaf puli, chorva mollari va mol- mulkdan zakot, qush puli, dorug’a, dallali, boj kabi ko`plab soliqlar bor edi. Masalan, Xiva xonligida turli soliq , majburiyat va ulponlarning 25 ga yaqin turi bor edi. Ayrim amaldorlarning suiste‘mollari soliq zulmi yukini yanada og’irlashtirar edi va xalq noroziligi kuchayishiga sabab bo`lardi. Xususan, amir Nasrullo hukmronligi davrida Shahrisabz va Kitob bekliklarida aholining ko`pchiliktabakalari uning soliq
siyosatiga qarshilik ko`rsatib, soliq yig’uvchilarni xaydab yoki o`ldirib yuborgan edilar. Bu xalq harakatini amir Nasrullo katta qiyinchilik bilan bostirgan edi. Aholi zimmasiga tayinlangan soliqlardan qat‘iy nazar, qal‘alar, sug’orish kanallari, ko`priklar va boshqa jamoa qurilishlari majburiyat sifatida yuklatilgan edi. Tabiyki, bo`larning hammasi xonliklar iqtisodietiga juda og’ir ta‘sir ko`rsatardi: xo`jaliklar tushkunlikka uchrar, dehqonlar va mayda hunarmandlar xonavayron bo`lar edi. O`zbek xonliklarining tuzilishi negizida urug’-qabilachilik yotardi ya‘ni bir etnik guruhning boshqasidan keyin kelish yo`li bilan to`zulganligini bildiradi. Ushbu xonliklardagi urug’-qabila birlashmalari barqaror xo`jalik siyosati va ma‘muriy birliklar bo`lib, bu holat o`zaro kelishmovchilik ziddiyatlarini keltirib chiqarar, bu esa, navbatida xonliklarning iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa tomonlarini zaiflashtirardi.O`tmish ajdodlarimizning tarixiy taraqqiyot yiliga nazar tashlayotgan bo`lsak, Markaziy Osiyo hududida yashab kelgan turk zodagonlari va boylari qadimdan davlat, mol-mulk, boylik talashib, o`zaro urushlar, qirg’inlar qilib, bir-birlarining tinkalarini quritganlar, bu esa o`lkada ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyotiga to`sqinlik qilgan. Umuman, agar ulug’ Amir Temur hukmronlik qilgan davrni hisoblamasak, qabila-urug’, qavm-qarindosh zaminida tashkil topgan turkiy xalqlarning yagona kuchli davlatga birlashuviga to`sqinlik qilgan bosh sababdir. Bundan
foydalangan ajnabiy davlatlar Markaziy Osiyo yerlarini osonlikcha bosib olganlar, o`lkani talaganlar, xalqlarini esa qul qilganlar. Buni chor Rossiya hukumatining Markaziy Osiyoni bosib olish arafasida o`lkadagi ahvol misolida yaqqol ko`ramiz.
Rossiyaning bosqinchilik yurishlari arafasida uch xonlik boshidan chuqur iqtisodiyijtimoiy, siyosiy inqirozni kechirmoqda edi. Qoloq feodal tuzumda bo`lgan bu xonliklar birbirlari bilan mol-dunyo va davlat talashib, o`zaro urushlar olib bordilar. Ular orasida diplomatic aloqalar ancha sust edi. Xonliklardagi ziddiyatli tendentsiyalarning mavjudligi mazkur davlatlarning xo`jalik, siyosiy va ijtimoiy ahvoliga salbiy ta‘sir ko`rsatdi. Urug’ ajratishlik, mahalliychilik kabi illatlar xonliklar ravnaqiga soya tashlay boshladi. Bu davlatlar qariyb bir yarim asr mobaynida deyarli rivojlanmadi, o`rtaasrchilik siyosatini yurgizdilar, hatto qulchilik ham davom etdi. Undan tashqari qishloq xo`jligida feodal ishlab chiqarish munosabatlarining saqlanib turganligi ham iqtisodiy inqirozni kuchaytirdi. Xonliklar ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojiga xalaqit berayotgan ishlab chiqarish usulini jon-jaxdlari bilan himoya qildilar. Savdosotiq sust rivojlandi. Savdo munosabatlari oddiy ayrboshlash tarzida bo`lib, ichki bozorni tashkilqilish ham uning o`rnini bosa olmas edi. Natijada yagona ichki bozor tarkib topmadi. Shunday
bo`lsa ham xonliklar atrofida qoloq davlatlar: Eron, Afg’oniston va Qashg’ar singari kam
rivojlangan mamlakatlar bilan savdo-sotiq olib borishda foyda kam bo`lgani tufayli Rossiya bilan aloqa kuchaya boshladi. o`z navbatida Rossiyaning Petr I dan boshlab janubga- O`rta Osiyo tomonga qiziqishi oshib borar edi. Bundan asosiy maqsad O`rta Osiyo xonliklari bilan tarkib topayotgan savdoni ta‘minlash uchun mustahkam chegaralar barpo etish edi. ХVII asr boshlarida Rossiya qozoqlar yashab turgan o`lkada chegara o`rnatdi, u qazaqlarni ko`chirib kelib, uchta qazaq okrugi: Ural, Orenburg va Sibir okruglarini to`zdi. Bu Okruglar janubga yanada siljib borish uchun istehkom xizmatini o`tashi kerak edi. Okruglarning markazlari-Orsk Orenburg va Semipalatinsk shaharlari O`rta Osiyo bilan savdo-sotiqni rivojlantirish uchun nuqtalarga aylandi. Xususan, Qo`qon xonligi Semipalatinsk orqali, Buxoro va Xiva xonliklari esa, Orsk va Orenburg orqali savdo ishlari olib bordilar. Qariyb hamma temir buyumlar va to`qimachilik mollari xonliklarga Rossiyadan kelar, u navbatida Rossiyaga paxta, jun va ipak
jo`natilardi.Bora-bora xonliklar iqtisodiyoti Rossiya bilan sado qilishga muljallangan o`ziga xos xom ashyo bazasiga aylana bordi. Ayni vaqtda Rossiya savdosi asta-sekin O`rta Osiyoga siljib kela boshladi. Ayrim paytlarda Yevropa mamlakatlarida davlatni boshqaruv usulini bir muncha yangilash, fan-texnika usa boshlash jarayoni bo`layotgan davrda, xonliklarni eskicha boshqaruv usullari yuritilishi, texnikaviy jihatdan qoloqligi, o`zaro nizo va beqarorlik jarayoni davlatchilikni halokat yoqasiga yaqinlashtirib qo`ygan edi. Shu bois, xonliklar rivojlanayotgan dunyodan o`zilib qolgan edi. o`z navbatida uchala xonlikning birlashmaganligi, o`zaro ittifoq to`zmaganligi, ilg’or texnikalar bilan qurollanmaganligi, yagona xalq, yagona Vatan zarurligi ommaviy tarzda anglab olinmaganligi o`lkaga bosqinchilik yurishlari uchun qulay imkoniyat yaratdi.
XIX asrning birinchi yarmida O`rta Osiyo xonliklari birlashib, Rossiya xonliklarni bosib
olish rejasini barbod qilish uchun ish olib borish o`rniga, bir-birlari bilan qonli urushlar olib bordi. Ayniqsa, Buxoro bilan Qo`qon o`rtasida tez-tez urushlar bo`lib turdi, ming-minglab odamlar o`ldirildi, xonadonlar xonavayron etildi, ayniqsa, iste‘dodli sarkardalar fitnalarda halok etildi. Mudofaa qobiliyatining pasayib ketishi esa Rossiya uchun juda qo`l kelardi. Ma‘lumki,Angliya hukumati Buxoro, Xiva va Qo`qon xonliklariga ularni birlashtirish, hech bo`lmaganda Rossiyadan muxofazalanish uchun bitim to`zish maqsadida vakillari-emissarlari Stoddart va Konnolini yubordi. Ammo Buxoro amiri Nasrullo (1825-1860) boshqacha yo`l tutdi.Angliya emissarlari Stoddart va Konnolini asosiy maqsadi o`rta Osiyo xonliklarini birlashtirish edi.Qo`qon va Xiva xonliklari Rossiya hujumidan ximoya qilish bitimini imzolashga rozi bo`lishdi,ammo Buxoro amiri Nasrullo esa, ingliz emissarlari oldiga musulmon dinini qabul qilish shartini qo`ydi. Faqat shundagina u bitimga imzo chekishga rozi bo`lishini aytdi. Tabiiyki, inglizlar bu shartni qabul qilmadilar. Shu tufayli amir Nasurlloning farmoniga binoan ingliz emissarlari Stoddart va Konnoli qatl etildi. Umuman olganda, O`rta Osiyo xonliklari Rossiyaning bu hududida xujum qilish arafasida halokat yoqasiga borib qolgan bo`lib, ijtimoiyiqtisodiy jihatdan zaiflashgan, bir-birlari oldida daxshatga to`shadigan, xohlagan vaqtda
hujumlar qilish, arzimagan bahonalar bilan oralarida urush chiqib ketishi mumkin bo`lgan holatdagi hayotni boshlaridan kechirmoqda edilar. Bu holat, tabiiyki, Rossiya imperiyasining ko`pdan beri rivojlanib kelayotgan tadbiri amalga oshirish uchun qulay imkoniyat tug’dirdi.Turkiston xalqlariyerlarini bosib olish niyati Chor Rossiyasida ancha ilgari zamonlardan beri mavjud bo‘lgan. Rus pomeshiklari Markaziy Osiyoning unumdor yerlariga hasad ko`zi bilan qarar va bu yerlarga ega bo`lish orzusida yashardilar. Rus harbiylari ham Markaziy Osiyoni boylik manbai deb hisoblardilar. Rossiya savdogarlariga esa, bozor kerak edi. Umuman olganda Chor Rossiyasi Markaziy Osiyoni o`zi uchun muhim xom ashyo makoni deb bilardi.Rossiya davlati XVI asrning ikkinchi yarmidayoq Ashtarxon, Qozon, Sibir va Qrim xonliklarini bosib olgandan so`ng , o`rta Osiyo va Qozog’iston yerlariga bevosita qo`shni bo`lib olgan edi. Chor Rossiyasining Markaziy Osiyo yerini bosib olishi uchun bo`lgan harbiy yurishlari XVIII asrda, ya‘ni Petr I davridan boshlanib, XIX asrning oxirida yakunlandi.ma‘lum harakteri bilan ma‘lum 1848 yilda Xiva xonligiga qarashli Xo`janiyoz qal‘asi qo`lgakiritildi va vayron qilindi.1852-1853 yillarda general Perovskiy boshchiligidagi 2 mingdan oshiq qo`shinbilan Qo`qon xonligiga qarashli Kumushqo`rgon, Qoshqo`rg’on va Oq machit, (Hozirgi Qizil o`rda )ni egalladi. Oq machit "Perovskiy forti" degan nom bilan o`zagrtirildi va bu yerda rus harbiy qal‘asi bunyod etildi. Bu hol Qo`qon xonligini tashvishga soldi. Toshkentda 8 ming kishilik qo`shinva ko`ngillilardan iborat kuch to`planib, Oq machitni egallash uchun yo`lga chiqildi,lekin ular jangda qattiq talofat ko`rib, orqaga chekindilar.1860 yilda polkovnik Tsimmerman otryadi Qo`qon xonligining 5 ming kishilik armiyasini tor-mor keltirib, To`qmoq va Pishpek kal‘alarini egalladi. Iliorti vodiysi Alatu okrugi deb o`zgartirildi. Xuddi shu yil 21 Oktyabrda podpolkovnik Kolpakovskiy otryadi Kora-Kostek daryosi yon bag’ridagi o`zun yog’och soyidagi jangda Qo`qon xonligining 20 ming kishilik armiyasini batamom kirib tashladi. 1861-1863 yillarda Chor qo`shinlari Qo`qon xonligiga qarashli Yangi Qo`rg’on, Din Qo`rg’on, Marke va ikkinchi marta Pishpekni egalladi. 1864 yilda Turkiston, Chimkent, Avliyo ota, (Jambul) egallandi. Chor qo`shinlarining bosqinchilik yurishlariga qarshi xalq yerini ximoya qilish uchun kurashda jonbozlik ko`rsatdilar. Toshkent shahri ximoyachilarining jasorati diqqatga loyiq. General Chernyaev Toshkentga 1864 yil 27
sentyabrda hujum boshladi va faqat 1865 yil 17 iyulda shaharni ishg’ol qildi. Chernyaev
qo`shinlarining Toshkentga dastlabki hujum muvaffaqiyatsiz tugaydi va 70 dan oshiq kishi3ni yo`kotgan Chernyaev Chimkentga qaytishdan boshqa iloj topa olmadi. Navbatdagi hujumni Chernyaev qo`shinlari 1865 yilning aprelida boshlaydi va 28 aprelda Chirchiq yonidagi Niyozbek qal‘asini ishg’ol qiladi. So`ng Chernyaev toshkentlik bir xoinning maslahatiga ko`ra Qayqovus arigi tug’onini bo`zib, uni Chirchiq daryosiga burib yuboradi. Natijada toshkentliklar suvsiz qoladi Shunga qaramay aholi shaharni kahramonlarcha mudofaa qildi. Toshkentga Qo`qondan lashkarboshi Alimqo`l qo`shinbilan madad bergani yetib keladi. Bu toshkentliklar ruhini bir oz bo`lsa ham ko`taradi. Lekin shahar ostonasidagi jangda Alimqo`l qattiqyaralanib
safdan chiqadi va ko`po`tmay xalok bo`ladi. Bu shahar ximoyachilarining ruhiga salbiy ta‘sir ko`rsatadi. Buning ustiga suvsizlik va ochlik aholining tinka-madorini quritdi. Buxoro va Xiva xonliklari toshkentlklarga yordamga kelmadilar. Bu vaziyatdan foydalangan Chernyaev 1865 yil 17 iyulda qo`shini bilan shaharga yerib kirdi. Shahar aholisi dushmanga qarshi mardonavor jang qildi. Ammo kuchlar teng emas edi. Toshkentliklar dushman hujumiga bardosh bera olmay taslim bo`lishga majbur bo`ldilar. 1865 yil Oktyabrida Toshkent Rossiya imperiyasiga ko`shilib olinganligi rasmiy ravishda e‘lon qilindi.Rus qo`shinlari Rossiya mulklarini kengaytirishni davom ettirdilar. 1886 yilda chor hukumati qo`shinlari Jizzaxni oldilar. 1867 yili joylarda Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi. Bu mansabga general K.P.Kaufman tayinlandi. Toshkent general-gubernatorlik markazi bo`lib qoldi 1868 yilda chor hukumati jahon bosqinchilik siyosatini davom ettirdi. Kaufman Buxoro amirini vassaliga aylantirish maqsadida 3,5 ming kishilik qo`shinbilan Zarafshon vodiysiga yurish qildi. 1868 yil 15 mayda rus qo`shinlari Samarqandni, so`ng ra Katta Qo`rg’onni egalladi. 1868 yil ohirida Zirabuloq yaqinida bo`lgan jangda amir Muzaffariddin qo`shinlari tor-mor qilindi, bu esa amirni asoratli, talonchilik shartnomasini imzolashga majbur qildi Shartnomaga ko`ra, Buxoro amalda Rossiyaning vassaliga aylanib, harbiy chiqimlar uchun