1-Ma’ruza: Dasturlash tillari faniga kirish Reja

Funksiya nomi	Argument turi	Qiymat turi
Izoh
Matematik funksiyalar
ABS(X)	butun/haqiqiy	butun/haqiqiy	X ning absolyut qiymati (moduli) – |X|
SIN(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning sinusi (radian o‘.b.) –sinX
COS(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning kosinusi (radian o‘.b.) –cosX
ARCTAN(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning arktangensi – arctgX
SQRT(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning kvadrat ildizi – (X 0)
SQR(X)	butun/haqiqiy	butun/haqiqiy	X ning kvadrati – X^2
EXP(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	e^X (e = 2. 718282. . . )
LN(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning natural logarifmi (X> 0)
FRAC(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning kasr qismi {X}
INT(X)	butun/haqiqiy	haqiqiy	X ning butun qismi [X]
RANDOM	-	haqiqiy	[0, 1) oraliqdagi tasodifiy son
RANDOM(X)	Word	Word	0..(X–1) oraliqdagi tasodifiy son
SWAP(X)	2 baytli butun	2 baytli butun	X ning baytlari o‘rnini almashtiradi
EXP(b*LN(a))	butun/haqiqiy		a^b
Matematik protseduralar
INC(X)	butun	butun	X ni qiymatini 1 ga oshiradi (X=X+1)
INC(X, N)	butun	butun	X ni qiymatini N ga oshiradi (X=X+N)
DEC(X)	butun	butun	X ni qiymatini 1 ga kamaytiradi (X=X–1)
DEC(X, N)	butun	butun	X ni qiymatini N ga kamaytiradi (X=X–N)
Ekran bilan ishlash protseduralar
Clrscr			ekranni tozalaydi va kursorni ekranning yuqori chap burchagiga joylashtiradi.
Textcolor			matnning rangini aniqlaydi
Textbackground			ekranda xosil bo`luvchi rangni aniqlaydi
Gotoxy (i, j)			ekrandagi i qator va j ustundagi nuqtaga kursorni joylashtiradi
Insline			kursor turgan qatorni bеlgilardan bo`shatadi
Clreol			kursor turgan qatorni o`chiradi
Delay (n)			dastur bajarilishini n millisеkundga to`xtatib turadi
Sound (m)			dinamikani oldindan bеrilgan m chastotada ishlashini ta'minlaydi
Window(x1, y1, x2, y2)			kompyutеr ekranida matn uchun oyna xosil qiladi. Bu еrda x1, y1 – oynaning yuqori chap burchagi, x2, y2 – oynaning pastki o`ng burchagi koordinatalari
O‘zgaruvchilar turini o‘zgartiruvchi funksiyalar
TRUNC(X)	haqiqiy	LongInt	X ning butun qismi
ROUND(X)	haqiqiy	LongInt	X ni yaxlitlaydi
ODD(X)	butun	mantiqiy	X – toq son bo‘lsa natijasi TRUE
CHR(X)	byte	Char	X ning o‘nlik ASCII kodiga mos belgi
HI(X)	butun	byte	X ning eng yuqori bayti
LO(X)	butun	byte	X ning eng quyi bayti
HIGH(X)	butun/oraliqli	butun	X ga mos turning eng katta qiymati
LOW(X)	butun/oraliqli	butun	X ga mos turning eng kichik qiymati
UPCASE(X)	Char	Char	X ni yuqori registrga o‘tkazadi
Chr(n)	butun	Harfiy	Kodi n ga teng simvol
FloatToStr (n)	haqiqiiy	satriy	Haqiqiy n tasvirlovi satr
FloatToStrF(n, f , k, m)		satriy	Haqiqiy n sonni tasvirlovi satr. Bunda: f - format; k - aniqlik; m - kasr qismidagi raqamlar soni
StrToInt (s)	satriy	butun	Satrni butun songa o’tkazish
StrToFloat (s)	satriy	haqiqiy	Satrni haqiqiy songa o’tkazish
IntToStr(k)	butun	satriy	Butun k ni tasvirlovchi satr
Round (n)	haqiqiy	butun	Haqiqiy sonni yaxlitlash
Trunc (n)	haqiqiy	butun	Haqiqiy son kasr qismini olib tashlash
Frac(n)	haqiqiy	butun	Kasrli sonning kasr qismi
Int (n)	haqiqiy	butun	Kasr sonning butun qismi

Funksiyalar qiymatlarini quyidagi misollar orqali ko‘rish mumkin:

Funksiya	Qiymati	Funksiya	Qiymati
ABS(–5)	5	ABS(–4.9)	4.9000000000E+00
ABS(5)	5	ABS(4.9)	4.9000000000E+00
SQR(4)	16	SQR(2.5)	6.2500000000E+00
SQR(–4)	16	SQR(0.0)	0.0000000000E+00
SQR(0)	0	SQRT(16)	4.0000000000E+00
SQRT(0.16)	4.0000000000E–01	SIN(0)	0.0000000000E+00
SIN(1)	8.4147098481E–01	TRUNC(5.3)	5
TRUNC(–5.3)	–5	INT(5.3)	5.0000000000E+00
INT(5)	5.0000000000E+00	INT(–5.3)	–5.0000000000E+00
FRAC(5.3)	3.0000000000E–01	FRAC(–5.3)	–3.0000000000E–01
FRAC(5)	0.0000000000E+00	ROUND(5.49)	5
ROUND(5.5)	6	ROUND(–5.49)	–5
ROUND(–5.5)	–6	ODD(–5)	TRUE
ODD(5)	TRUE	ODD(4)	FALSE
ODD(–4)	FALSE	ODD(0)	FALSE
CHR(65)	‘A‘	CHR(97)	‘a‘
ORD(‘a‘)	97	ORD(‘A‘)	65
HI(255)	0	LO(255)	255
HI(256)	1	LO(256)	255
HI(65280)	255	LO(65280)	0
SWAP(32897)	33152	SWAP(256)	1

Bu funksiyalar qiymatlarini quyidagi misollar orqali ko‘rish mumkin:

Argument X ning turi	Funksiya	Qiymati	Funksiya	Qiymati
BYTE	HIGH(X)	255	LOW(X)	0
INTEGER	HIGH(X)	32767	LOW(X)	–32768
WORD	HIGH(X)	65535	LOW(X)	0
LONGINT	HIGH(X)	2147483647	LOW(X)	–2147483648
ORALIQLI: ‘A‘..‘150‘	HIGH(X)	‘150‘	LOW(X)	‘A‘
CHAR: X=‘a‘ yoki X=‘A‘	UPCASE(‘a‘)	‘A‘	UPCASE(‘A‘)	‘A‘

2. Satr va faylli ma’lumotlarni qayta ishlovchi standart funksiya va protseduralar


Satr, umuman olganda, char turidagi elementlar soni (uzunligi) 0 dan 255 gacha bo‘lgan massivdir. Satrlarni String maxsus so‘zi orqali tavsiflanadi va satr uchun xotiradan uzunligiga nisbatan bir bayt ortiqcha (satr uzunligini saqlash uchun) joy ajratiladi. Paskalning Sistem moduliga belgili va satrli miqdorlar bilan ishlash uchun ko‘pgina funksiya va protseduralar kiritilgan. Quyida biz ularning ba’zilari bilan tanishtiramiz.

Yozilishi	Vazifasi
Standart funksiyalar
CONCAT(S1,S2,…,SN)	S1,S2,…,SN satrli (belgili) turdagi o‘zgaruvchilar (o‘zgarmaslar) ni bir biriga ketma-ket ulaydi
LENGTH(S)	S satrning uzunligini (belgilari sonini) aniqlaydi.
POS(B,S)	S satr ichidan B belgini (satrni) izlaydi. Misol: B:=’Toshkent’; S:=’kent’; p:=pos(B,S); Javob: p=4. Agar izlanayotgan qator qism qatorda yo`q bo`lsa qiymat nulga teng bo`ladi.
COPY(S,N1,N2)	S satrning N1-belgisidan boshlab N2 ta belgining nusxasini oladi. Misol: S:=’Toshkent’; p:=Copy(S,4,4); Javob: p=’kent’.
Standart protseduralar
DELETE(S,N1,N2)	S satrning N1-belgisidan boshlab N2 ta belgisini olib tashlaydi. Misol: S:=’Toshkent’; p:=Delete(S,4,4); Javob: p=’Tosh’.
INSERT(S1,S,N)	S satrga N-o‘rindan boshlab S1 satrni joylashtiradi
Str(I; Var S:String)	I raqamni simvolga o`tkazish (I-ifoda yoki o`zgaruvchi)
Val(S:String; Var P:Integer)	S simvolni raqamga o`tkazish (P-o`zgaruvchi);
VAL(S,A,C)	A sonli o‘zgaruvchining qiymati S satrli o‘zgaruvchining son ko‘rinishidagi ifodasiga, c esa nolga teng bo‘ladi (agar berilgan satrni son ko‘rinishida ifodalab bo‘lmasa, A ning qiymati nolga teng bo‘ladi, C ning qiymati esa noldan farqli bo‘ladi)

Shuni ta’kidlash joizki, dasturda ishlatilgan funksiyalarning qiymati biror o‘zgaruvchiga o‘zlashtiriladi, protseduralar ishlatilganda esa o‘zlashtirish operatorisiz yoziladi. Endi sodda misollarni ko‘rib chiqamiz:

1. 
   a:=‘Sog`lom tanda ‘, b:=‘sog` aql.‘ bo‘lsa, c:=Concat(a,b); operatori bajarilganda c ning qiymati ‘Sog`lom tanda sog` aql.‘ ga teng. Lekin c:=Concat(a,b);o‘rniga c:=a+b; deb yozish mumkinligini avval ko‘rilgan edi.
   
2. 
   a:=‘informatika‘ bo‘lsa, n:=Length(a);operatori bajarilganda n ning qiymati 11 ga teng bo‘ladi, bu vazifani n:=Ord(a[0]) ham bajaradi.
   
3. 
   a:=Pos(‘m‘, ‘informatika‘); operatori bajarilganda a ning qiymati 6 ga, a:=Pos(‘ma‘, ‘informatika‘); operatori bajarilganda hama ning qiymati 6 ga, a:=Pos(‘sn‘, ‘sinf‘); operatori bajarilganda a ning qiymati 0 ga,a:=Pos(‘v‘, ‘sinf‘); operatori bajarilganda esa, a ning qiymati 0 ga teng bo‘ladi teng bo‘ladi.
   
4. 
   a:=Copy(‘informatika‘,3,5); operatori bajarilsa, a ning qiymati ‘forma‘ so‘ziga teng bo‘ladi.
   
5. 
   a:=‘bajarilmadi‘ bo‘lsa, Delete(a,8,2); protsedurasi bajarilgach natija a:=‘bajarildi‘ bo‘ladi. Buni sxematik ko‘rinishda quyidagicha tasvirlash mumkin: ( a:=‘bajarilmadi‘ → Delete(a,8,2); → ‘bajarilmadi‘ → a:=‘bajarildi‘ )
   
6. 
   a:=‘bajarildi‘, b:=‘ma‘bo‘lsa, Insert(b,a,8); protsedurasi bajarilgach natija a:=‘bajarilmadi‘ bo‘ladi. Buni sxematik ko‘rinishda quyidagicha tasvirlash mumkin:
   

(a:=‘bajarildi‘, b:=‘ma‘ → Insert(b,a,8); → ‘bajaril‘+‘ma‘+‘di‘ → a:=‘bajarilmadi‘)

7. 
   a:=765 bo‘lsa, Str(a,s); protsedurasi bajarilgach, s:=‘765‘ bo‘ladi.
   
8. 
   s:=‘123‘ bo‘lsa, Val(s,a,c); bajarilgach, a:=123 va c:=0 bo‘ladi; s:=‘34BMA5‘ bo‘lsa, Val(s,a,c); bajarilgach, a:= 0 va c ≠ 0 bo‘ladi.