1-ma’ruza. Ekonometrika asoslari fanining maqsadi va vazifalari. Ekonometrik modellashtirish asoslari reja

---

1-MA’RUZA. EKONOMETRIKA ASOSLARI FANINING MAQSADI VA 
VAZIFALARI. EKONOMETRIK MODELLASHTIRISH ASOSLARI 
 
REJA: 
1.1. 
“Ekonometrika asoslari” fanining mohiyati, vazifalari va predmeti 
1.2. 
Iqtisodiyotni ekonometrik modellashtirishning zarurligi 
1.3. 
Modellashtirish tushunchasi, turlari 
1.4. 
Ekonometrik modellashtirish bosqichlari 
 
Asosiy tayanch iboralar 
Model, modellashtirish, iqtisodiy model, iqtisodiy-matematik model, moddiy model, abstrakt 
model, nazariy-analitik model, standart model, funktsional model, determinirlangan model, 
chiziqli model, chiziqsiz model 
1.1. Ekonometrika fanining mohiyati, vazifalari va predmeti 
Ekonometrika – fanda juda tez rivojlanuvchi soha bo’lib, uning maqsadi iqtisodiy 
munosabatlarga miqdoriy o’lchamlarni berishdan iborat. “Ekonometrika” iborasi (so’zi) 1910 
yilda (Avstro-Vengrya) buxgalter P.Tsemp tomonidan kiritilgan (u “ekonometriya” degan). 
Tsemp, “Agar buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga algebriya va geometriya usullarini qo’llansa, u 
holda xo’jalik faoliyati natijalari to’g’risida yanada chuqurroq tasavvurga ega bo’lish mumkin” 
deb ta’kidlagan. Ushbu ibora ko’p vaqt davomida ishlatilmagan bo’lsada, “ekonometrika” iborasi 
iqtisod ilmida yangi yo’nalishni yuzaga kelishida juda qulay keldi. 
Iqtisodiyot fanlar ida yangi yo’nalish - “ekonometrika” 1930 yilda paydo bo’ldi. 
“Ekonometrika” (grekcha “metron”) so’zi ikkita “ekonomika” va “metrika” so’zlarining 
birlashmasidan tashkil topgan. Shunday qilib, iboraning o’zida ekonometrikani fan sifatida uning 
xususiyati va mazmuni ifodalanadi. Uning mazmuni: iqtisodiyot nazariyasi tomonidan ochilgan 
va asoslangan aloqa va munosabatlarni miqdoriy ifodalashdan iborat. Demak ekonometrika 
iqtisodiy hodisalarni o’lchash va tahlil qilish haqidagi fandir. 
Ekonometrikaning yuzaga kelishi iqtisodiyotni o’rganishda bir nechta fanlarni birlashtirgan 
yondashuv natijasi bilan bog’liq. Bu fan iqisodiyot nazariyasi, statistika va matematik usullarni 
birlashtirish va o’zaro to’ldirish natijasida yuzaga kelgan. Keyinchalik ekonometrikani 
rivojlantirish uchun ushbu usullarga hisoblash texnikasi tadbiq etilgan. 
1933 yilda R.Fisher tomonidan “Ekonometrika” jurnaliga asos solindi. Jurnalda u 
ekonometrikaga quyidagicha ta’rif bergan: “Ekonometrika-bu o’sha iqtisodiy statistika emas. 
Ko’p qismi miqdoriy xususiyatga ega bo’lgan iqtisodiy nazariyaning ham o’zi emas. 
Ekonometrika matematikani iqtisodga qo’llash ham emas. Tajriba shuni ko’rsatadiki har uchchala 
statistika, iqtisodiyot nazariyasi va matematika fanlarining komponentalari zamonaviy iqtisodiy 
xayotni miqdoriy tomonlarini anglash uchun zaruriy, lekin etarli bo’lmagan shartlaridir. Bu uchta 
fanning birligidir. Bu birlik ekonometrikani tashkil etadi”. 
Shunday qilib, ekonometrika – bu iqtisodiy jarayon va hodisalarni o’zaro bog’lanishini 
miqdor jihatdan ifodalovchi fandir.
Ekonometrik usullar oliy statistika deb nomlanuvchi juft va ko’p o’lchovli regressiya, juft, 
xususiy va ko’p o’lchovli korrelyatsiya, trendlarni ajratish va boshqa davriy qatorlar 
komponentalari, statistik baholash usullari asosida yuzaga kelgan va rivojlangan. 
R.Fisher shunday deb yozgan: “Statistik usullar ijtimoiy fanlarda muhim element 
hisoblanadi va aynan shu usullar yordamida ijtimoiy bilimlar fan darajasigacha ko’tarilishi 
mumkin”. 
Birinchidan –ekonometrika o’ziga xos bo’lgan usullar tizimi sifatida iqtisodiy 
o’zgaruvchilar va ular orasidagi bog’lanishlarning xususiyatlarini tasvirlagan holda o’zining 
masalalarini aniqlashtirish bilan rivojlana boshladi. Regressiya tenglamasiga nafaqat birinchi 
darajali o’zgaruvchilarni kiritildi balki natijaga maksimal yoki minimal (ozmi-ko’pmi) darajada 
ta’sir etuvchi qiymatlarni akslantiruvchi iqtisodiy o’zgaruvchilarning optimal xususiyatlarini 

---

ifodalash maqsadida, ikkinchi darajali o’zgaruvchilarni ham kiritila boshlandi. Masalan: ekinlarni 
o’g’itlantirishning hosildorlikka ta’sirini ko’radigan bo’lsak, ekinlarni ma’lum bir darajada 
o’g’itlantirish uning xosildorligini oshiradi; lekin o’g’itlantirish me’yor darajasidan ortishi 
hosildorlikni ortishiga olib kemaydi balki, hosildorlikni pasayishiga olib kelishi mumkin. Xuddi 
shunday ko’plab ijtimoiy-iqtisodiy o’zgaruvchilarning ta’siri haqida gapirish mumkin(masalan, 
ishchilar sonini ortishini mehnat unumdorligiga, daromadlarni ayrim oziq-ovqat mahsulotlarini 
iste’moliga ta’siri va h.k.). 
Ikkinchidan-regressiya tenglamasida mustqil komponentalar sifatida qaraluvchi ijtimoiy-
iqtisodiy o’zgaruvchilarning o’zaro ta’siri aks etadi. 
Masalan, quyidagi regressiyani ko’raylik, 
Albatta bu tenglamada o’zaro ta’sir effekti ( 3 b -parametri) statistika nuqtai nazaridan 
qiymatga ega bo’lmasligi ham mumkin. Ammo iqtisodiy nuqtai nazardan ma’noga ega. 
Iqtisodiy tadqiqotlarda regressiya tenglamalari o’zlari ma’noga ega bo’la boshladilar. 
Masalan, tannarxni (y) ishlab chiqarish hajmiga (x) (mahsulot birligi miqdori) bog’liqligi 
quyidagicha ifodalanishi mumkin: 
Tenglikni ikkala qismini ishlab chiqarish harajatlari hajmi (x)ga bo’lsak, quyidagini olamiz: 
Bunday tenglamalarning parametrlari kichik kvadratlar usuli bilan baholanishi mumkin, 
ushbu parametrlarning xususiyatlari shundan iboratki ularning har biri aniq iqtisodiy ma’noga ega. 
Ekonometrik tadqiqotlar quyidagi masalalarni o’z ichiga oladi: 
- iqtisodiy o’zgaruvchilar orasidagi bog’lanishlarni sifat jihatdan tahlil qilish, ya’ni 
bog’langan (y
j
) va bog’liq bo’lmagan (x
k
) o’zgaruvchilarni ajratish; 
- ma’lumotlarni tanlash; 
- j y va k x o’zgaruvchilar orasidagi bog’lanish shaklini aniqlash; 
- model parametrlarini aniqlash; 
- sohta o’zgaruvchilarni kiritish; 
- avtokorrelyatsiyani aniqlash; 
- trendlarni, davriy va tasodifiy komponentalarni aniqlash; 
- bog’lanish shaklini aniqlash va birpaytli tenglamalar tizimini tuzish; 
- identifikatsiya shartlarini tekshirish; 
- birpaytli tenglamalar tizimining parametrlarini baholash; 
- davriy qatorlar tizimi asosida modellashtirish: statsionarlik va kointegratsiya muammolari; 
- integratsiya muammolari va parametrlarni baholash. 
Ekonometrik model o’zaro bog’langan o’zgaruvchilarning nazariy jihatlari va ular orasidagi 
bog’lanish xususiyatlariga asoslanadi. 
O’zaro bog’lanishlarni ifodalashda asosan, ularning sifat tomonlarini tahlil qilishga ko’proq 
e’tibor beriladi. 
Shuning uchun ekonometrik tadqiqotlar bosqichlariga quyidagilarni kiritish mumkin: 
- muammoning qo’yilishi; 

---

- ma’lumotlar yig’ish, ularni sifatini tahlil qilish; 
- model xususiyatini aniqlash; 
- parametrlarni baholash; 
- echimlarni tushinish, muhokama qilish va amalga joriy etish. 
Bu bosqichlar barcha tadqiqotlar uchun xos bo’lib, qanday ma’lumotlardan foydalanishidan 
qat’iy nazar va zamonga bog’liq bo’lmagan holda amalga oshiriladi. 
Ekonometrik usullar oddiy an’anaviy usullarni inkor etmasdan, balki ularni yanada 
rivojlantirishga va ob’ektiv o‘zgaruvchan natija ko‘rsatkichlarini boshqa ko‘rsatkichlar orqali 
muayyan tahlil qilishga yordam beradi. Ekonometrik usullarning va kompyuterlarning milliy 
iqtisodiyotni boshqarishda afzalliklaridan biri shundaki, ular yordamida modellashtiruvchi 
ob’ektga omillarning ta’sirini, natija ko‘rsatkichiga resurslarning o‘zaro munosabatlarini 
ko‘rsatish mumkin. Bu esa o‘nlab tarmoqlar va minglab korxonalarda ishlab chiqarish natijalari 
va milliy iqtisodiyotning ilmiy asosda prognozlashtirish va boshqarishga imkon beradi.