1-ma`ruza Fizika tarixi predmeti. Antik davr fizikasi

Ahmad al-Farg’oniy – Ma`mun akademiyasining bosh astronomi
Ma`lumki arab teokratik davlati–xalifatining markazi uning asoschilari Muhammad payg’ambar va uning yaqinlarining xalifalik davrlarida (VII asr) Madinada bo`lib, Umayilar sulolasining xalifaligida Damashq shaxriga ko`chirildi. Abbosiylar sulolasining xalifalik davrida esa (VIII asr) xalifatning markazi Bog’dodga ko`chirildi. Mazkur sulolaning ikkinchi xalifi al-Mansur (754-775 yillar xalifalik qilgan) tomonidan 762 yilda asos solingan. Bog’dod – 637 yilda xonavayron qilingan sasanidlar sulolasi davrida Eronning poytaxti bo`lgan Ktesifon shaxri yaqinida qurildi.

Xalifalikning shakllanishi bilanoq, Bag’dod shaxrining rivojlanishida olimlarning roli juda katta bo`ldi. Bo`lajak shaharning o`rnida turli geodezik o`lchashlar va qurilishni rejalashtirish bo`yicha ishlarni xalif al-Mansurning o`zi boshchiligida saroy munajjimlari, jumladan fors Naubaxt, Yaxudiy Manassiy (arabcha Mashallax). Bag’dodni bevosita qurilishida esa tarjimon Umar ibn Fortuxan at-Taboriy /Tabaristonlik/ ishtirok qildi.

Bu davrda al-Mansur saroyiga ko`p olimlar tashrif buyurdilar, jumladan mashhur xind olimi Kanaka xalifga Hindistonning taniqli astronomi Braxmaguptaning (VI asr) «Braxma – spuxuta - Siddxant» asarini taqdim etdi. Ayni paytda Bag’dodda faoliyat ko`rsatayotgan olim Ibroxim al-Fazoriy va Yoqub ibn Tariklar «Siddxant» asarining arabcha «Sindxind» deb nomlangan taxlilini tuzdilar. Shundan so`ng Bag’dod olimlar mustaqil astronomik risolalar – «Zij» lar tuza boshladilar. Al-Mansur davrida o`nlab astrologiya va meditsinaga oid asarlar grekchadan arab tiliga tarjima qilindi.

Xorun ar-Rashidning xaliflik davrida (786-809) al-Fazoriyning o`g’li Muhammmad ibn Ibrohim va Naubaxtning o`g’li, xalif kutubxonasining boshlig’i, al-Fadl ibn Naubaxtlar uning saroyida ishlab forscha astronogik asarlarni arab tiliga tarjima qilishdi. K.Ptolemeyning «Almajistiy»sini arab tiliga tarjima qilgan al-Xajjoj ibn Yusuf al-Matar Xorun-ar-Rashidning buyrug’iga ko`ra Evklidning «Boshlanishini» /«Nachalo»/ ham arab tiliga tarjima qildi.

Al-Mansur va Xorun-ar-Rashidlarning xalifaligida saroyda bir nechta matematik va astronom ishlagan bo`lsa, Xorun ar-Rashidning o`g’li al-Ma`mun xalifaligida /813-833/ Bag’dodda kuchli ilmiy maktab vujudga keldi.

Ma`mun, otasi Xorun ar-Rashid davrida Xurosonni boshqarib, Marvda yashadi va 813 yili u Bag’dod xalifi deb e`lon qilingandan keyin ham u yana 6 yil Marvda qoldi. Bog’doddan uzurpator Ibroxim al-Maxdiy quvilgandan keyingina u Bag’dodga kelib xaliflik taxtiga o`tirdi. Al-Ma`mun Bag’dodga kelgach, Yax`yo ibn Abi-Mansur shaxarining Shamassiya darvozasi yonida qurilgan rasadxonada ishlay boshladi. Ayni paytda Damashq yaqinidagi Kasiyun tog’idagi Dayr-Murran deb atalmish xristianlarning cherkovida xurosonlik Xamid al-Morverrudi ham astronomik kuzatishlarini boshladi.

Abu-Rayxon Beruniy, Shamassiya rasadxonasida Yax`yo ibn Abi-Mansur tomonidan 828-829 yillarda ekliptikaning (Quyoshning yulduzlar oralab yurgan yillik ko`rinma yo`li) osmon ekvatoriga og’maligini o`lchaganini va bu kuzatishlarda al-Xorazmiy ishtirok qilganini o`zining «Geodeziya» asarida keltiradi.

Ma`mun saroyida Xorazmiydan tashqari O’rta Osiyodan yana bir nechta olimlar – al-Marveziyning, al-Farg’oniy va al-Javxariylarning ishlagani ma`lum. Bulardan al-Marveziy marvlik bo`lib, u bir necha risola va «zij» larning muallifi edi. Jumladan uning «Osmon jismlarining masofalari va ularning xajmlari haqida» gi risolasi, osmon jismlari o`lchamlariga tegishli dastlabki arabcha ilmiy asarlardan edi. Al-Abbos ibn Sayid al-Javxariy esa, Farob (Sirdaryo bo`yidagi shahar) yaqinidagi Javhar (hozirgi Janubiy Qozog’istondagi Javxartepa) shaharchasidan bo`lib, al-Xarroniylar bilan birga Sinjar dashtida er meridiani 1 gradusli yoyining uzunligini o`lchashda bosh-qosh bo`lgan olimlardan edi.

Baxtga qarshi, Farg’onalik al-Farg’oniyning xalif Ma`munning «Donishmandlar uyi» (Baytul xikmat) ga qachon va qanday kelib qolganligi xaqida ma`lumotlar deyarli yo`q. Biroq uning bu ilmiy maktabdagi faoliyatiga tegishli ma`lumotlar etarlicha mavjud. Shubxasiz al-Farg’oniy IX asrning eng ko`zga ko`ringan, buyuk astronomlaridan bo`lgan.

Mashxur arabshunos olim I.Yu. Krachkovskiy uning «Kitob fi xarakati as - samaviyya va javami ilm an - nujum» (Yulduzlar xaqidagi fan elementlari haqidagi kitob) asari haqida yozib shunday degan edi: «... u astronomiyadan arab tilida bitilgan birinchi asarlardan bo`lib, o`rta asr evropasida bu soxada eng ommabop asarlardan edi».

Al-Farg’oniyning to`la ismi sharifi Axmad ibn Muxammad ibn Kasir al-Farg’oniy. Tug’ilgan yili aniq bo`lmay, ma`lum yillarda topilgan yoshiga daxldor ba`zi ma`lumotlar asosida uning tug’ilgan yili qilib 798 yil olingan. Farg’oniy haqida tarixda qogan oxirgi ma`lumot, uning 861 yili Qoxira yaqinida Raud oroliga o`rnatilgan Nilometrni ta`mirlashda ishtirok qilganligini e`tiborga olib, u 860 yillarining o`rtalarida vafot etgan deb taxmin qilinadi.

Abu Rayxon Beruniy «Geodeziya» asarida, xalif Ma`mun davrida, Sinjar saxrosida er meridiani gradusining uzunligini o`lchashda Farg’oniy va boshqa yuqorida eslatilgan olimlar olgan ma`lumotlarga tayanganini ma`lum qiladi.

Ko`p manba`larning ham bergan ma`lumotlariga ko`ra, al-Farg’oniy Ma`munning xaliflik davri (813-833) va undan keyin al-Mu`tasimning xaliflik davrlarida (833-842) yashab ijod etgan. Nilometrni ta`mirida ishtirok etganligi haqidagi ma`lumot esa, u Misrga ham sayoxat qilganidan darak beradi.

Tarixiy manba`lar, Al-Farg’oniy tomonidan quyidagi 6 ta asar yozilganligini bizga ma`lum qiladi.

1. 
   Yulduzlar haqidagi fan elementlari to`g’risidagi kitob.
   
2. 
   Asturlab yasash haqidagi kitob. («Kitob fi san`a al-asturlab»).
   
3. 
   Asturlabni qo`llash haqidagi kitob. («Kitob amal al-asturlab»).
   
4. 
   Al-Farg’oniy jadvallari («Jadval al-Farg’oniy»).
   
5. 
   Oy er ustida va ostida bo`lgan damlarida vaqtni aniqlash haqida risola. («risola fi ma`rifa al-avkat allati yakun al-kamar fixa faun al-ardau taxta»).
   
6. 
   etti iqlim hisobi («Xisob al-akalim assab`a»).
   

Bulardan «Yulduzlar haqidagi fan elementlari» kitobi, yuqorida eslatilgandek arab tilida bitilgan birinchi astronomik asarlardan bo`lib, uning turli nomlarida atalgan qul yozmalari Sank-Peterburgdagi Sharqshunoslik instituti kutubxonasida Buyuk Britaniyaning Oksford shaxrida (Bodlya kutubxonasida) Parijda «Milliy kutubxonada», Qoxirada (Milliy kutubxonada) Prinston (AQSh universiteti kutubxonasida) va Morakkoda (Saviya Sidi Hamza kutubxonasida) saqlanadi. Mazkur asarda 836 yilda xalif Mu`tasim tomonidan bayon etilgan Surra man ra`a shaxri haqida ham gap borganligiga qaraganda, u 836 yildan keyin yozilganligi ma`lum bo`ladi. Asarning Oksforddagi arabcha qo`l yozmasi lotincha tarjimasi va keng qamrovli sharxi bilan Golland sharqshunosi olimi Yakub Gool tomonidan 1669 yilda nashr etilgan. Asarning lotincha tarjimasi Ioani Sevilskiy tomonidan 1145 yilda bajarilgan bo`lib, nashri ancha kenyin 1493 yili amalga oshirildi. VII asrda asarning lotin tiliga o`girilgan boshqa yana bir tarjimasi G.Kramovskiy tomonidan bajarilib, u XVI asrda nashr etildi. Kitob yaxudiy tiliga Ya. Anatoliy tomonidan tarjima qilingan. Asarning yaxudiycha tarjimasidan lotin tiliga keyinroq L. Xristman o`girdi va 1590 yilda nashr ettirdi. Lotin tarjimalarida al-Farg’oniy (Alfraganus) deb ifoda etildi va keyinchalik olim butun dunyoda shu nom bilan mashhur bo`ldi. Al-Farg’oniyning «Yulduzlar haqida fan elementlari» asari kuzatishlarga asoslangan astronomiya xronologiya va geografiya bo`yicha ma`lumotlarning qisqacha bayonini o`z ichiga olib o`quvchini olam tuzulishi, yoritkichlarning harakati, kalendarlar va geografiya asoslari bilan tanishtiradi. Mazmunan darslik ko`rinishida yozilgan bu qo`llanma fan bilan qiziqqan keng ommaga mo`ljallanganligi uchun ham o`rta asrning eng ommabop asarlaridan sanaladi. Kitob o`ttiz bo`limdan tashkil topgan. Asarning dastlabki bo`limlarida olim o`sha davrda sharqqa keng tarqalgan musulmonlar, yunonlar, kont va forslilarning taqvimlari ustida olam tuzulishining geotsentrik sistemasi haqida osmonning aylanishi tun kunning almashinishi sabablari to`g’risida to`xtaladi. erning inson tomonidan o`zlashtirilgan qismlari haqida gapirib, al-Farg’oniy bu geografik uzunlama bo`yicha taxminan 180^o ni tashkil qiladi deb o`qtiradi. Asarning bo`limlaridan biri «erning o`lchamlari va uning etti iqlimga bo`linishi» deb atalib, unda al-Farg’oniy er meridianining aylanasining uzunligini Ptolomeyga nisbatan ancha aniq belgilab 20 ming to`rt yuz arab miliga teng chiqaradi. Bu taxminan 40 ming sakkiz yuz kilometrga to`g’ri keladi. Meridian uzunligining haqiqiy qiymati esa 40007,98 km. Bundan ko`rinadiki, Farg’oniyning erishgan qiymati IX asr uchun juda katta aniqlikka ega edi. «Iqlim» atamasi aslida yunoncha «Klima» - «og’ish» so`zidan olingan bo`lib, Ptolomeyning «Al-Majistiy» sida er sharining parallellari orasidagi qismlari shunday nom bilan atalgan edi. Mazkur asarning VI bobida ekvatordan qutbgacha 39 «Iqlim» ga tavsif beriladi. Bunda 25 ta iqlim kunduzisining maksimal uzunligining bir-biridan 1/4 soatga (15 minut) farqlanadigan qilib keyingi to`rtta iqlim bir-biridan 1/2 soatga farqlanib kunduzisining maksimal uzunligi 20 soat bilan chegaralanadigan kenglamagacha borgan. Keyingi to`rt iqlimda esa kunduzilarning uzunligi bir soatcha farqlanadigan qilinib 66<sup>o</sup>,5 li kenglamagacha borgan va nihoyat keyingi oltita iqlim 66<sup>o</sup>,5 dan 90<sup>o</sup> gacha kenglamalar zonasida joylashib, bir-biridan Quyosh bir oy mobaynida botmaydigan, 2,3,4,5,6 oy botmaydigan zonalarni o`z ichiga olgan. Islom mamlakatlarida erni etti iqlimga bo`linishi, bir vaqtlar fors olimlari tomonidan erning o`zlashtirilgan qismining etti «kishva» (iqlim) ga bo`linganidan boshlangan. Bu bo`limda turli iqlimlar uchun Farg’oniy tomonidan kunduzining maksimal uzunligi va olam qutbining balandligiga doir ma`lumotlarni keltiriladi. Bunda u Ptolemeyning "Al-Majistiy"sidan foydalangan.

Al- Farg’oniy bu asarida, shuningdek, turli iqlimlar chegarasida yotgan mamlakatlar va shaxarlarning ro`yxatini keltiradi. Bunda birinchi iqlim chegarasini Xitoyning janubiy qismi, dengiz qirg’og’i va Xindistonning cheti orqali o`tkaziladi. Bu iqlim «Arablar oroli» (hozirgi arab yarim oroli), Yaman, Qizil dengiz, Abissini (Efiopiya), Nilni o`z ichiga olib, g’arbiy dengizda (ya`ni Atlantika okeanida) tugaydi.

Tibet, Xuroson, O’rta Osiyo, Xo`jand (Leninobod), Ustravshan (O’ratepa), Farg’ona, Samarqand, Balx, Buxoro, Xirot, Marv, Seraxs, Tus, Nishopur, shuningdek Siriya va Eronning bir qancha shaxarlarini Farg’oniy to`rtinchi iqlimga kiritadi. Beshinchi iqlimda Toshkent bilan birga Xorazm, Taraz (xozirgi Jambul), Osiyoning shimoliy sharqidagi yajuj (bibliyadagi Goga Magoga), keyin, Ozarbayjon va Armanistonlar kiradi.

Asarning bir necha bo`limi Quyosh, Oy va planetalarning ko`rinma harakatlariga bag’ishlangan bo`lib, unda Oyning bekatlari (28 ta bekatga bo`linadi) va bu bekatlar soxasida joylashgan yulduz turkumlari va ularning yorug’ yulduzlariga sharx beriladi.

Asarning oxirgi bo`limlari Quyosh, Oy va planetalargacha masofalarni aniqlash masalalariga bag’ishlangan bo`lib, ularning erdan uzoqliklarini al-Farg’oniy quyidagicha belgilaydi: Oygacha – 208542 mil`, Merkuriyga- 542750 mil`, Veneragacha – 364000 mil`, Quyoshgacha – 3 965 000 mil`, Saturngacha – 65 357 000 mil`. Bu erda bir arab mili – taxminan 2 kilometr ekanligi e`tiborga olinsa, bu ma`lumotlar erdan eslatilgan planetalar, Oy va Quyoshgacha bo`lgan haqiqiy masofalardan ancha kam ekanligi ma`lum bo’ldi.

Shuningdek, Farg’oniy er xajmi birligida Quyosh, Oy va planetalarning xajmlarini ham hisoblaydi. Unda Oy –5/17; Merkuriy 1/18; Venera 3/10; Quyosh – 51/2; Mars –1 1/6; Yupiter – 4 9/16; Saturn –4. er xajmi ko`rinishlarida keltiriladi. Baxtga qarshi bu masalalarda hisoblash metodlaridagi kamchiliklar o`z kuchini ko`rsatib, xatolik katta chiqadi. Xususan Oyning xajmi uning haqiqiy xajmidan un martacha kam chiqqan. Asarning oxirgi bo`limlaridan bir nechtasi yoritgichlarning chiqish va botish vaqtlarini aniqlashga, Quyosh shafagiga bag’ishlangan.

Yoritgichlarning parallaktik siljishi (parallaksi), Quyosh va Oyning tutilishi nazariyasi masalalariga asarning oxirgi 4 ta bo`limi bag’ishlangan bo`lib, ularda Quyosh va Oy tutilishining sabablari va shartlari bayon qilinadi.

Al-Farg’oniyning boshqa bir yirik asari o`rta asr astronomiyasining asosiy kuzatish asbobi – astrolyabiyaga bag’ishlangan bo`lib, mazkur asarning to`la ismi «Al-xomil fi san`a al-asturlab ash-shimoli va-l-janubi bi-l-handasa va-l hisob» deb, qisqacha esa, «Kitob fi san`a al-asturlab» deb ataladi. Beruniy o`zining «Yulduzlar haqidagi fan» (Astrologiya) asarida Astrolabiya asbobi haqida yozib, u dastlab greklarning kuzatish asbobi bo`lganini ta`kidlaydi. Grekcha «Astroloban» so`zi, astro-yulduz va «labiyn» ushlamoq so`zlaridan olingan bo`lib, u osmonda qo`zg’almas yulduzlarning koordinatalarini aniqlaydigan asbobini bildiradi. O’rta asr arab va musulmon mamlakatlari astronomiyasining rivojlanishida bu instrumentlarning turli xillaridan foydalanishgan. Al-Farg’oniy ana shunday astronomik kuzatish asboblarini yasashda qadimdan ma`lum bir nechta printsiplarga amal qilganini ta`kidlab, "..biroq biz bu tamoyillar bayon qilingan biror bir tavsiyanomani risolalarda uchratmadik. Shularga qaramay, asrlar davomida kishilar ulardan foydalanadilar va ularning to`g’riligiga dalil keltira olmasalarda, hisoblashlar qilib, ularga taqlid qiladilar. Shuning uchun xam biz o`tgan olimlarning astrolyabiyani yasalishi va amalda ishlatilishi bilan bog’liq faoliyatlarning aslida to`g’ri ekanligini isbotlash maqsadida ushbu risolani yozdik," - deb o`qtiradi asar so`z boshisida olim.

Mazkur asar so`z boshi va etti bobdan iborat bo`lib, uning birinchi, uchinchi boblari, astrolobiya asbobining asosi hisoblangan stereografik proektsiyalashning umumiy nazariyasiga hamda osmon sferasining olam qutblaridan turib astrolyabiya tekisligiga proektsiyalash masalalariga bag’ishlangan.

Risolaning to`rtinchi – asosiy bobi astrolyabiya yasash uchun zarur bo`lgan ma`lumotlar jadvallarini o`zida aks qilgan. Xususan bu bobda astrolobiya tekisligida proektsiyalangan sutkalik parallellarning (osmon ekvatoriga parallel aylanalar) radiuslarini, yoritkichlarning koordinatalari–astronomik uzunlamasi, to`g’ri chiqishlari orasidagi bog’lanish formulasidan olingan ma`lumotlarni, hamda eng yorug’ yulduzlarning jadvallarini o`zida aks ettirgan. Bu jadvallarda keltirilgan ma`lumotlar asosida, osmon sferasining asosiy nuqta, chiziq va aylanalari astrolyabiya tekisligida qanday aks ettirilishi risolada tushunarli bayon qilingan.

Asarning beshinchi va oltinchi boblari, shimoliy va janubiy astrolyabil yasash bo`yicha maslaxatlar, jumladan uning «o`rgimchagi» (pauk) ni yasash haqida tushuncha beradi. «O’rgimchak» astrolyabiyaning yuza qismiga joylashtirilgan qo`zg’aluvchi doira disk bo`lib, unda sutkalik harakati tufayli o`z vaziyatini o`zgartirib beradigan ekliptika (Quyoshning yillik ko`rinma harakat yo`li) tekisligi va qo`zg’almas yulduzlarning eng ravshanlarining holatlari aks ettiriladi.

Risolaning eng so`nggi ettinchi bobida esa, osmon sferasining proektsiyasining olam qutbidan emas, balki Olam o`qining ixtiyoriy nuqtasidan bajarilayotgandagi xollar bayon qilingan. Xususan bunda osmon sferasining aylanalarininng proektsiyasi aylana ko`rinishida emas, balki markazlari bir to`g’ri chiziqda yotuvchi ellipslarning qo`rinishlarini olishi tushuntiriladi. Al-Farg’oniyning «Astrolyabiya yasash haqida» gi risolasi, o`rta asr sharqida borliqni geometrik aks ettirish nazariyasini rivojlantirishda muxim rol` o`ynagan asarlardan hisoblanadi.

Xulosa qilib aytganda, yurtdoshimiz Ahmad al-Farg’oniyning bu asarlari orqali bizgacha etib kelgan ilmiy merosi, u o’z zamonasining buyuk olimlaridan bo’lganligini ma`lum qilib, o’rta asr O’rta Osiy olimlari ichida esa, birinchi mashhur astronom bo’lgan deyish uchun to’la asos beradi.