1 ma`ruza. Kirish. Hayot faоliyati хavfsizligini ta`minlash asоslari

 
ahvoli va h.k.) Aholiga hududga va fuqaro muhofazasiga ta'sir darajasi. Xavlli
zonaning shikastlovchi omillari va ko'rsatgichlarini antqlash: Urib kelgan
to'lqinning balandligt va tezligi Suv bosishning maksimal va amaldagi
 
chuqurligi. Malokatli suv bosish zonasintng haritaga (rejaga, sxemaga) tushirish,
Halokatli suv bosishntng vaqt omillarini aniqlash. Urib ketgan tolqinning muayyan
chegaralarga va muhim obyektlarga (aholi yashash joylariga) yetib kelish vaqti (30
daqiqa, soat kabi vaqt bo'laklarida). Suv bosish qaneha davom etishi (butun suv
bosish zonasida va uriing alohida qismlarida). Ehlimol bo'lgan talofat va zararlami
aniqlash. Muhofaza qilish va favqulotda vaziyat chegarasi (FVCH) yuzasidan
asosli qarorga kelish uchun, halokatli suv bosishining aholiga, hududga va fuqaro
muhofazasiga ta'sirini aniqlash. Gidrotexnika inshoatlaridan foydalanuvchi
tashkilotlar zimmasiga ularning xavfsizligini ta‘minlash maqsadida bir qator 
majburiyatlar yuklangan.
Unga ko'ra bunday xavfli obyektlami loyihalash, qurish va ishlatish davomida
xavfsizligini pasayish sabablarini tahlil elish. sodir bo'lishi mumkin bo'lgan
avariyani oldint olish bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va bajarish, xuddi
shunday bunday masalalar bo'yicha favqulodda vaziyatlar organi bilan hamkorlik
qilish zarurligi ta'kidlangan aholini va hududlarni halokatli suv bosishdan
muhofaza qilish «Fuqaro muhotazasi to'g'risida»gi Qonunini 
6 
moddasida bayon
etilgandek obyekt rahbari ya'ni Fuqaro muhofazasi boshlig'i o'z vakolatlari
doirasida direktivalar. buyruqlar. qarorlar va farmoishlar chiqarish huquqiga ega.
Xuddi shunday qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshirishi
mumkin. Yong'in - bu nazorat qilib bo'lmaydigan hodisa bo'lib, bebaho moddiy va
madaniy boyliklarni bir daqiqada yo'q qiluvchi ofat, ayniqsa u fuqarolarning joniga
kultat keltiruvchi favqulodda vaziyatdir. Yong'inntng kelib chiqishi uchun uch
omilning bir vaqtni o'zida bir joyda bo'lishning o'zi kifoya. Ya'ni: yonuvchi modda
(nelt. atseton. qog'oz. yog'och va b.) ; havo harorati (issiqlik); uchqun-alanga
(gugurt, uchqun, elektr simining qisqa tutashuvi). O zbekiston Respublikasi ichki
ishlar vazirligining yong'inga qarshi Boshqarmasi ma‘lumotiga ko'ra faqat 1999 yil
va 2000 yilning birinchi 2 oy davomida transportda sodir bolgan yong'inlar tufayli
48 odam tan jarohati olgan va 8 odam hayotdan ko‗z yumgan, moddiy zarar 18,1 
mln so‗mga baholangan. Yong‗inning kelib chiqish omillari. Respublikamizda 
yong‗in va portlash xavfi bor ohyektlar juda ko‗p bo'lib, ular aholi va hudud uchun 
xavf- xatarlar manbai hisoblanadi va muayyan sharoitda FV ga aylanib ketishi

---

mumkin. Yong'in va portlashlaming asosiy sabablari va turlari: yong'in xavfsizligi
qoidalariga amal qilmaslik; fuqarolarning loqaydligi, e'tiborsizligi; elektr
simlarining nosozligi; gaz, ko'mir, o'tin bilan isitiladigan vositalar; bolalarning o‗t 
bilan o'ynashlari: qasddan o‗t qo'yishlar; boshqa sabablar. Eng asosiysi shundaki, 
fuqarolarimizning o'zlari yong'in sababchisi boiib qolishadi. Shu sababdan ham
shiorimiz: «Yong‗inning oldini olmoq uni o'chirishdan afzalroqdir». Gidrotexnika 
inshoatini muhofaza qilish choralari. GTIni loyihalash va qurishda xaloliklarga
yo‗l qo'ymaslik. 
GTIdan to'g'ri foydalanish. GTIdagi belgilangan tadbirlarni va la'mirlash ishlarini
vaqtida bajarish. Qirg'oqni maxkamlash va inshoat tubini mahkamlash ishlarini
o'tkazish. Suv chiqarishni vaqtga muvofiq qayta taqsimlash yo'li biian suvning
maksimal zaxirasini va maksimal sarflanishini kamaytirish. Qo'shimcha suv
omborlari yordamida toshqin suvlar oqimini tartibga solib turish. GTI aholini
doimo kuzatib turish (uskuna-jihozlar va yuksak malakali mutaxasislar
yordamida). FVDT tarkibiga kiruvchi funksional kichik tizimlari va organlarini
sohaga aloqali faoliyatini tizimli nazorat qilib turish. GTI zonasini chet kishilar
kirishidan ishonchli qo'riqlash. Falokatlarga olib keladigan noqulay omillar bo'lishi
ehtimolini oldindan aytish laxminiari luzish uchun gidrometerologik sharoitni
muntazam kuzatib borish.
Aholini va hududni muhofaza qilish choralari. Oldindan aytilgan to'g'ri
taxminlarning doimo mavjud bo'lishi. Yaxshi yo'lga qo'yilgan axborat xizmatining
bor bo'lishi. Doimo va samarali ishlab turadigan xabar berishning cheklangan
tizimi bo'lishi. GTI xodimlarining uyushqoqligi, bilimdonligi, intizomligi. Ehtimoli
bor halokatli suv bosish zonasida istiqomat qiluvchi aholining FV dagi xaltiharakatlarga 
tayyorgarlik ko'rganligi. FM rahbarlik tarkibining GTI da falokatlar
va halokatlar oldini olish hamda bunday hodisalar ehtimoli paydo bo'lgandagi va
sodir bo'lgandagi faoliyat masalalari yuzasidan tayyorgarlik ko'rganligi
(zamonaviy vositalar va usullaryordamida sharoitni bilib va tez oldindan taxminlay
olish hamda unga baho bera olish, asosli qarorlarga kela olish va ularni turmushga
tezkorlik bilan tadbiq eta olish). Muhofaza tadbirlarini bevosita o'tkazish: GTida
falokat xavfi tug'ilgani haqida aholiga xabar berish; suv ostida qolishi mumkin
bo'lgan zonalarda aholini, qishloq xo'jalik hayvonlarini, rnoddiy boyliklami
barvaqt evakuatsiya qflish: suv bosish ehtimoli bor zonadagi korxona, tashkilot,
muassasalar ishini qisman cheklash yoki to'xtatish hamda moddiy boyliklarni
muhofaza qilish; GTIni loyihalash va qurish prmsipi: GTIni ular foydadan ko'ra
ko'proq zarar keltiradigan joylarda qurmaslik. FV da aholining xatti-harakat va
faoliyat qoidalari.
Suv bosadigan zonadagi aholining hammasi suv bosish ehtimoli bo'lgan zonalarni
va suv bosadigan vaqtlarni, shuningdek, shikastlovchi omillarni (urib ketadigan
to'lqin balatulligi va tezligini hamda urib ketadigan to'lqin cho'qqisi va old tomoni
yetib keladigan vaqtni) juda yaxshi bilishi kerak. Aholining hammasi suv bosish

---

xavfi tug'ilgandagi va suv bosgandagt xatti- harakatlarga o'rgalilgan va
tayyorlangan bo'lishi kerak. FV extimoli borligi FV sodir bo'lgani haqida xabar
berilganda nimalarni va qanday qilishm har bir kishi bilishi shart. Aholining suv
bosish extimoli borligi, suv bosish vaqti. uning chegaralari haqida ishonarli
oldindan taxminni, muhofazaqilish xatti-harakatlari, evakuatsiya tartibi haqidagi
tavsiyalarni vaqtida olishi kerak.
Xavf haqidagi xabar signali olinganda quyidagi ishlar qilinishi terak: darhol
xujjatlarni, qimmatbaho va kerakli buyumlami, 2-3 kunltk oziq-ovqat va ichimlik
suv zaxiralarini o'zi bilan olish; boshqa narsalarni yo'qolmaydigan qilib
saranjomlab qo'yish; chorva mollarini xavfsiz joylarga o'tkazib qo'yish. To'satdan
halokatli suv bossa: urib ketgan to'lqin zarbidan saqlanish uchun shoshilinch
choralar ko'riladi (balandlik joyga, pishiq inshoot ustiga chiqiladi, bordiyu to'Iqin
yetib kelib qolsa, uning ichiga sho'ng'iladi);
oldindan tayyoriab qo'yilgan qutqaruv vositasini (4-6 ta bir litrli plastmassa idishlar
osilgan najot kamarini) taqib olinadi;
agar odam imorat ichida (cherdakda va boshqa joyda) qolgan bo'lsa. qayerdaiigini
belgilab. qutqaruvchilar mo'Ijal olishi uchun signal (kunduzi umuman bayroq -
yaxshisi oq bayroq, kechasi esa fonus) osib qo'yiladi.