1 ma`ruza. Kirish. Hayot faоliyati хavfsizligini ta`minlash asоslari

Sabablar 
va 
oqibatlar. 
Pоtеntsial 
хavf 
yuzaga 
kеladigan, 
amalga 
оshadigan 
sharоitlar 
baхtsiz 
hоdisalarning 
sabablari 
dеyiladi. 
Baхtsiz 
hоdisalar 
turli 
хil, 
ya‟ni 
jarохatlar, 
shikastlanishlar, 
kasalliklarni 
keng 
tarqalishi 
(epidemiya), 
atrof 
muhitga 
zarar 
va 
boshqa 
hil 
ko`rinishlarda 
bo`lishi 
mumkin. 
Хavf, 
sabab 
va 
оqibat 
– 
baхtsiz 
hоdisalarni, 
favqulоdda 
hоlatlarni, 
yong`inlarni 
va 
shu 
kabi 
bоshqa 
ko`ngilsiz 
hоdisalarni 
asоsiy 
хaraktеristikasi 
hisоblanadi. 
«Хavf 
– 
sabab 
– 
ko`ngilsiz 
оqibatlar» 
- 
bu 
lоgik 
rivоjlanish 
jarayoni 
bo`lib, 
yashirin хavfni yuzaga chiqishiga hamda rеal zarar kеltirib chiqarishga оlib kеladi. 
Ko`rsatilganidеk, 
bu 
jarayon 
ko`p 
sababli 
hisоblanadi. 
Shu 
sababli 
baхtsiz 
hоdisalarni 
оldini 
оlishda 
ularning 
sabablarini 
aniqlash 
muhim 
rо`l 
o`ynaydi. 
Quyida 
yuqоridagi 
uchlikga 
dоir 
misоllar 
kеltiramiz: 
Elеktr 
tоki 
(хavf) 
– 
qisqa 
tutashuv 
(sabab) 
– 
kuyish 
(оqibat); 
Pеsttsidlar 
(хavf) 
– 
ShХV 
fоydalanmaslik 
(sabab) 
– 
zaharlanish 
(оqibat). 
Zahar 
(xavfli) 
- 
dori 
tayyorlovchining 
xatosi 
(sabab) 
- 
zaharlanish 
(ko`ngilsiz 
oqibatlar). 
Aroq 
- 
juda 
ko`p 
bo`lsa 
- 
o`lim. 
Yashirin 
xavflar 
aksiomasi 
(o`z-o`zidan 
ma'lum 
xaqiqat). 
Mutloq 
xavfsiz 
bo`lgan 
ish 
(faoliyat) 
bolishi 
mumkin 
emas. 
Demak, 
har 
qanday 
(faoliyat) 
bo`lmasin 
- 
unda 
yashirin 
xavf 
bo`ladi. 
Bu 
aksioma 
HFX 
da 
g`oyat 
katta 
metodologik 
ahamiyatga 
ega. 
Xavfsizlikni 
o`rganish 
tartibi 
Xavflarni 
o`rganish 
tartibi 
uch 
xil 
bo`ladi: 
I.Bosqich- 
- 
xavflarni 
oldindan 
tahlil 
etish. 
Bu 
bosqich 
uch 
qadam 
bilan 
bajariladi: 
1 
-qadam 
xavf 
manbalarini 
aniqlash. 
2-qadam 
xavflarni 
vujudga 
keltiradigan 
qismlarni 
aniqlash. 
3-qadam 
tahlilni 
chegaralash, 
ya'ni 
tekshirilmaydigan 
xavflarni 
chiqarib 
tashlash. 
II. 
Bosqich 
- 
xavfli 
holatlarning 
ketma-ketligini 
aniqlash, 
hodisa 
va 
xavflar 
"daraxtini" 
(shajarasini) 
tuzish. 
III. 
Bosqich 
– 
oqibatlarni 
tahlil 
qilish. 
Misol 
tariqasida 
1 
- 
rasmda 
kran-balka 
ilgagidan 
yukning 
tushib 
ketish 
hodisasi 
sabablarini 
aniqlash 
daraxti 
sxemasi 
keltirilgan 
1 
- 
rasm 
"Xavflar 
daraxti" 
ning 
sxemasi. 
Bu 
usulda 
"Xavflar 
daraxti" 
yuqoridan 
pastga 
qarab 
quriladi 
hamda 
sabablarni 
hisobga 
olgan 
taqdirda 
tamom 
bo`ladi. 
Xavfsizlikning 
sistemasi 
- 
Bu 
xavfsizlikning 
murakkab 
masalalarini 
xal 
qilish 
yo`llarini 
tayyorlashda 
va 
asoslashda 
foydalaniladigan 
metodologik 
choralar 
yig`indisidir. 
O`zaro 
ta'siri 
bilan 
aniq 
bir 
maqsadga 
erishtiradigan 
aloqador 
qismlar 
yig`indisi 
- 
sistema 
deb 
ataladi. 

---

Qism 
- 
(komponent) 
- 
deganda 
birgina 
moddiy 
obyektdan 
tashqari 
aloqalar 
va 
bog`lanishlar 
ham 
tushuniladi. 
Har 
qanday 
sozlangan 
mashina 
texnik 
sistemasining 
misoli 
tariqasida 
ko`rinishi 
mumkin. 
Tarkibiga 
odam 
ham 
kiradigan 
sistema 
- 
ergatik 
sistema 
deb 
ataladi. 
Ergatik 
sistemaning 
misollari 
"odam-mashina‘, 
"odam-mashina-atrof 
muhit". 
Sistemalash 
printsip 
hodisalarga 
o`zaro 
bog`liq 
ravishda 
bir 
dasta 
yoki 
to`plam 
(yig`indi) 
tariqasida 
qaraydi. 
Kran-balka 
ilgagidan 
yukning 
tushib 
ketishi 
Saqlagich 
qulfining 
yo`qligi 
Fiksator 
kuchining 
yo`qolishi 
Chiqish 
yoki 
kirish 
Trosning 
uzilishi 
Trosning 
zanglashi 
(korroziyasi) 
Tehnik 
nazoratning 
yo`qligi 
Sistema 
beradigan 
maqsad 
yoki 
natija 
sistema 
yaratuvchi 
element 
deb 
aytiladi. 
Masalan, 
yong`in 
- 
yonuvchi 
modda, 
oksidlovchi 
kislorod, 
yondiruvchi. 
Bu 
yerda 
yong`in 
sistema, 
yonuvchi 
modda, 
oksidlovchi, 
yondiruvchi 
uning 
elementlari. 
Agar 
birorta 
elementni 
shulardan 
chiqarib 
tashlasak, 
sistema 
buziladi. 
Sistemada 
bor 
sifat 
uning 
elementlarida 
bo`lmaydi. 
Bu 
sistemaning 
muhim 
xususiyati 
bo`lib, 
xavfsizlik 
masalalari 
taxlili 
asosida 
joylashgan. 
Ko`ngilsiz 
voqealarning 
paydo 
bo`lish 
sabablarini 
aniqlash, 
ularni 
kamaytirishga 
qaratilgan 
tadbirlar 
xavfsizlik 
sistemasi 
tahlilining 
asosiy 
maqsadidir. 
"Sabablar 
va 
xavflar 
"daraxti" 
- 
sistema 
tariqasida. 
Har 
qanday 
sabab(lar) 
natijasida 
vujudga 
kelgan 
xavflar 
zarar 
keltiradi. 
Sababsiz 
chinakam 
(xaqiqiy) 
xavf 
ham 
zarar 
ham 
yo`q. 
Demak, 
xavfdan 
saqlanish 
uning 
kelib 
chiqish 
sabablarini 
bilishga 
asoslangan. 
Sodir 
bo`lgan 
xavflar 
bilan 
sabablar 
o`rtasida 
sabab 
- 
oqibat 
aloqasi 
bor. 
O`z 
yo`lida 
bir 
sabab 
ikkinchi 
sababiy 
oqibat 
bo`lib 
chiqadi 
va 
h.k. 
Shunday 
qilib, 
sabablar 
va 
xavflar 
zanjirsimon 
sistemani 
yaratadi. 
Bunday 
grafik 
ko`rinishi 
(tasvir) shoxli daraxtga o`xshaydi. Xorijda "Sabablar daraxti", "Inkorlar daraxti", "Xavflar daraxti" va bo`lak 
har xil "daraxtlar" degan tushuncha va u "daraxtlar"ni tuzish uchun kerakli raqamlar mavjud. Quriladigan 
"daraxtlar"da sabab shoxlari va xavflar shoxlari bor. Ularni o`zaro ajratib tashlash mumkin emas. Shuning 
uchun xavfsizlikni tahlil etishda tuzilgan daraxtni "sabablar va xavflar" daraxti deb atash lozim. 
Hayotiy 
faoliyat 
xavfsizligini 
ta'minlash 
asoslari. 
Xavfsizlikning 
umumiy 
nazariyasining 
tuzilishida 
tamoyil 
(printsip)lar 
va 
usullar 
ko`rilayotgan 
bilim 
sohasida 
aloqalar 
to`g`risida 
to`la 
tasavvur 
qilishda 
metodologik 
ahamiyatga 
ega. 
Asos 
(negiz, 
printsip) 
- 
bu 
fikr, 
g`oya, 
maqsad 
(asosiy 
holatdir). 
Usul 
- 
bu 
eng 
umumiy 
qonuniyatlarni 
bilish 
orqali 
maqsadga 
erishish 
yoli. 
Xavfsizlikni 
ta`minlash 
asoslari 
va 
usullari 
mantiq 
va 
dialektikaga 
xos 
umumiy 
usullarga 
tegishli 
bo`lmay, 
maxsus 
va 
ayrim 
usullardan 
hisoblanadi. 
Usullar 
va 
asoslar 
o`zaro 
bogliqdir. 
Xavfsizlikni 
ta'minlash 
choralari 
- 
bu 
usullarni 
va 
asoslarni 
amaliy, 

---

tashkiliy, 
moddiy 
gavdalantirib 
amalga 
oshirishdir. 
Asoslar, 
usullar, 
choralar 
- 
bu 
xavfsizlikni 
ta`min 
etishdagi 
mantiqiy 
pog`onaIardir. 
Ularni 
tanlab 
olish 
faolivatning 
aniq 
sharoitlariga, 
xavfning 
darajasiga 
va 
boshqa 
mezonlarga 
bog`liq. 
Xavfsizlikni 
ta'minlash 
yo`llari 
Xavfsizlikni 
ta'minlash 
tamoyillari 
ko`p. 
Ularni 
belgilarga 
qarab 
bir 
necha 
klasslarga 
ajratish 
mumkin. 
Masalan: 
yo`llantiruvchi, 
texnik, 
tashkiliy, 
boshqaruv. 
1. 
Yo`naltiruvchi: 
1) 
Operatorning 
faolligi; 
2) 
Faoliyatning 
muruvvatlash 
(odamiyligi, 
muruvvatliligi); 
3) 
Tuzulishning 
tartibsizlanishi 
(destruksiya); 
4) 
Operatorni 
almashtirish; 
5) 
Turkumlashlar 
(klassifikatsiya); 
6) 
Xavflarni 
yo`qotish; 
7) 
Tartiblash 
(sistemalash); 
8) 
Xavfni 
kamaytirish. 
2.Texnik: 
1) 
Blokirovkalash; 
2) 
Vakuumlash; 
3) 
Zichlash 
(germatizatsiya); 
4) 
Masofa 
bilan 
himoyalash; 
5) 
Mahkamlash 
- 
puxtalash; 
6) 
To`siqlar 
orqali 
(ekranlash); 
7) 
ojiz 
zveno 
qollash; 
8) 
Siqilgan 
havo 
qo`llash; 
9) 
harakatlarni 
sekinlashtirish. 
3. 
Tashkiliv 
1) 
Vaqt 
bilan 
himoyalash; 
2) 
Axborot 
(ma`lumotlar); 
3) 
Zaxiralash; 
4) 
Mos 
kelmaslik: 
5) 
Me'yorlash; 
6) 
Xodimlar 
tanlash; 
7) 
Ergonomiklik. 
4. 
Boshqaruv: 
1) 
Moslik 
(adekvatnost); 
2) 
Nazorat; 
3) 
Qarshi 
aloqa; 
4) 
Javobgarlik; 
5) 
Rejalilik; 
6) 
Rag`batlantirishlar; 
7) 
Samaradorlik; 
8) 
Boshqarish. 
Xavfsizlikni 
ta'minlash 
usullari, 
ta`riflari 
Inson 
o`z 
mehnat 
faoliyati 
jarayonida 
boladigan 
fazo 
- 
ish 
joyi 
deb 
ataladi 
(gomosfera). 
Xavf 
mavjud 
yoki 
vaqti 
– 
vaqti 
bilan 
paydo 
boladigan 
fazoni 
noksosfera 
deyiladi. 
Xavfsizlikni 
ta`minlashga 
quyidagi 
3 
xil 
usullar 
orqali 
erishiladi: 
A) 
Gomosfera 
va 
noksosferani 
fazoviy 
va 
vaqtiy 
ma'noda 
ajratib 
qo`yish, 
buni 
hal 
qilish 
uchun 
masofadan 
boshqarish, 
avtomatlashtirish, 
robotlashlirish 
vositalari 
yordamidan 
foydalaniladi. 
B) 
Xavflarni 
yo`qotish 
yoli 
bilan 
noksosferani 
me'yorlashtirish. 
Bu 
usulga 
ishchilarning 
shovqin, 
gaz, 
changdan, 
jarohatlanishdan 
saqlovchi 
shaxsiy 
va 
kollektiv 
himoya 
vositalari 
qo`llash. 
V) 
Bu 
usul 
ishchilarni 
tegishli 
muhitga 
moslashishga, 
uni 
himoyalash 
darajasini 
ko`tarishga 
yo`natirilgan 
har 
xil 
vositalar 
va 
usullarni 
o`z 
ichiga 
oladi: 
Kasbiga 
qarab 
tanlash, 
ruhiy 
ta'sir 
va 
(shaxsiy) 
himoya 
vositalari 
qollash. 
Amalda 
esa 
yuqorida 
aytilgan 
usullar 
(kombinatsiyasi) 
birgalikda 
qollaniladi. 
Xavfsizlikni 
ta'minlovchi 
vositalarga, 
jamoa 
(kollektiv) 
va 
shaxsiy 
himoya 
vositalari 
kiradi. 
(JXV 
va 
SHXV). 
Ular 
o`z 
navbatida 
xavflarning 
turi, 
tuzilishi, 
ishlatish 
sohasiga 
ko`ra 
guruhlarga 
bo`linadi.