1 ma`ruza. Kirish. Hayot faоliyati хavfsizligini ta`minlash asоslari

Ishlovchilarni mehnat xavfsizligiga o‗qitish 
Hozirgi zamon fan - texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarishda zamonaviy, 
texnologiyalar va mashina-uskunalaming qo‗llanilishi ishlab chiqarishda 
ishlayotgan har bir xodimdan yuqori malakani egallashni, ishlab chiqarish 
qonuniyatlarini yaxshi tushunishni va unga amal qilinishini talab qiladi. Hozirgi 
vaqtda ishchiiar xavfsizligini ta‘minlash maqsadida ko‗plab qoida, norma, 
yo‗riqnomalar ishlab chiqilgan. Ammo, shunga qaramasdan, ishlab chiqarish 
korxonalarida baxtsiz hodisalar uchramoqda. Shu sababH sanoat korxonalarida 
ishlab chiqarishning xilma-xilligini hisobga olib, o‗zi uchun mos keladigan mehnat 
xavfsizligini ta‘minlash yo‗riqnomaiari tizirni (MXST) tashkil qilingan. Bu 
tizimlar ishchilarning xavfsizligini ta‘minlovchi ish usullarini o‗rgatish bilan 
ishchining mehnat xavfsizligini saqlash chora-tadbirlarini ham o‗z ichiga oladi. 
Ishlab chiqarishda ishchiiar mehnat xavfsizligiga quyidagi yo‗riqnomalar asosida 
o‗qitiladi 
Kirish yo‗riqnomasi. Bunda ishga kirayotgan yangi ishchilar kirish 
yo‗riqnomasidan o‗tkaziladi. Bu yo‗riqnomaning asosiy maqsadi ishga kirayotgan 
ishchiga mehnatni muhofaza qilish, xavfsizlik texnikasi va sanoat sanitariyasi 
to‗g‗risida ma‘lumotlar berish, uni ishlab chiqarish maydoni va sexlardagi tartibqoidalarga o‗rgatishdan 
iborat. Kirish yo‗riqnomasi xavfsizlik texnikasi muhandisi 
tomonidaii jihozlangan mehnatni muhofaza qilish xonasida o‗tkaziladi. Kirish 
yo‗riqnomasini o‗rgatishda mehnatni muhofaza qilish asoslari, ishlab chiqarishda 
o'rnatilgan ichki tartib-qoidalar, ish joyini tashkil qilish, uskuna qurilmalardan 
xavfsiz foydalanish qoidalari, baxtsiz hodisalarning oldini olish usullarini 
tushuntirish, xavfli moddalar bilan ishlash tartibi, jihoz-uskunalarni to‗xtaish 
usullari, zarur vaqtda ko‗rsatilgan tartibda birinchi yordam ko‗rsatish va boshqa 
masalalar muhokama etiladi. Kirish yo‗riqnomasidan o‗tkazilgan ishchi bilimi 
maxsus daftarda qayd qilinadi. 
Ish joyidagi yo‗riqnoma. Bunday yo‗riqnoma ishchining bir ish joyidan 
ikkinchi ish joyiga o‗tkazilganda amalga oshiriladi. Ish joyidagi yo‗riqnomada 
ishchilarga ishchining doimiy ish joyi, xavfli ish jarayonlari, muhofaza qurilmalari 
va ularning vazifalari, ishni olib borish qoidalari, uskuna, moslamalarning 
sozlanganligi va yerga ulanganligi, shaxsiy muhofaza vositalarining vazifalari 
xususida bilim beriladi. Ish joyidagi yo‗riqnomadan o‗tkazilgan ishchilar bilimi 
tekshirilgach, maxsus daftarga yoziladi va imzo chekiladi, so‗ngra, mustaqil ish 

---

yuritishga ruxsat etiladi. 
Rejali yoki takroriy yo‗riqnoma. Bu yo‗riqnomadan korxonadagi hamma 
ishchilar (ish staji, kasbi, malakasidan qat‘i nazar) korxona kasaba uyushmasi 
qo‗mitasi bilan kelishilgan bir vaqtda o‗tkaziladi. 
Rejadan tashqari yo‗riqnoma. Agar mehnatni muhofaza qilish qoidalarida, 
texnologik jarayonda, uskuna-moslama tuzilishida, ishlatilayotgan xomashyolarda 
o‗zgarishlar bo‗lsa, ishchilar xavfli ish usullaridan foydalansa, baxtsiz hodisalar 
yuz bersa, mehnat intizomi va xavfsizlik texnikasi qoidalari buzilsa, avariya 
sababli baxtsiz hodisa ro‗y bergandan keyin darhol o‗tkaziladi. 
Kundalik yo‗riqnoma - maxsus ruxsatnoma bilan bajariladigan xavfli ish 
bajaruvchilarning ish boshlashlaridan oldin o'tkaziladi. Bu yo‗riqnomaning 
o‗tkazilganligi haqidagi ma‘lumot maxsus-ruxsatnoma qog‗ozida yozib qo‗yiladi. 
Mehnat muhofazasiga oid qoida va me‘yorlarni buzganlik ucbun javobgarlik 
Ma‘lumki, ishlab chiqarish korxona rahbarlarini, ishchilarni o‗z ishlariga 
sovuqqonlik, loqaydlik bilan qarashlari oqibatida mehnat xavfsizligi tartib 
qoidalari buzilib, baxtsiz hodisalar ro‗y beradi. Baxtsiz hodisaning og‗ir - 
yengilligi va oqibatlariga qarab 4 xil javobgarlik chora - tadbirlari belgilangan: 
1. lntizomiy javobgarlik. Bunda korxonada ishlab chiqilgan sog‗lom va xavfsiz 
mehnat sharoitlarining buzilishi oqibatida ish rejasining buzilishiga, kasallik, 
baxtsiz hodisa, zaharlanish va boshqa salbiy hodisalar ro‗y berishi mumkin. Ular 
uchun intizomiy javobgarlik ta‘sis etilgan. Bu javobgarlik ishchilar uchun: 
ogohlantirish, xayfsan e‘lon qilish, 3 oy muddat bilan past oylik yoki past 
lavozimli ishga o‗tkazish, ishdan bo‗shatish javobgarligi qo‗llaniladi. Rahbar 
shaxslar uchun: ogohlantirish, hayfsan e‘lon qilish, bir yilgacha lavozimni 
pasaytirish, ishdan bo‗shatish javobgarligi qo‗llaniladi. 
2. Ma‘muriy javobgarlik. Bunday javobgarlik asosan mansabdor shaxslarga 
nisbatan qo‗llaniladi va u 3 turda belgilanishi mumkin: 
- axloqiy xarakterdagi javobgarlik (ogohlantirish, tanbeh); 
- mablag' yoki pul undirish javobgarligi (jarima yoki musodara qilish); 
- shaxsiga taalluqli javobgarlik (vazifasidan chetlatish, axloq tuzatish ishlari, 
ma‘muriy qamoq jazosi). 
3. Jinoiy javobgarlik. Bunday javobgarlikka mehnat xavfsizligi qoidalarining 
qo‗pol buzilishi natijasida og‗ir jarohatlanish yoki bir necha kishining og‗ir 
jarohatlanishi, yoki baxtsiz hodisa o‗lim bilan tugasa, qoidani buzishda ayblangan 
rahbar xodimlar tortiladilar. Jinoiy javobgarlik rahbar xodimni vazifasidan 
chetlashtirish yoki ma‘lum muddatga ozodlikdan mahrum qilish bilan beigilanadi. 
4. Moddiy javobgarlik. Mehnat xavfsizligi qoida va normalarini buzgan ishchi 
va xizmatchilar korxona ko‗rgan moddiy zararni qoplashga yo‗naltirilgan 
javobgarlikdir. Moddiy javobgarlik chegaralangan yoki to‗liq javobgarlik tartibida 
belgilanishi mumkin. 
Chegaralangan moddiy javobgarlikda korxonaga yetkazilgan zarar korxona 
rahbari buyrug‗iga asosan ishchi va xizmatchining oyligidan undirib olinadi. 
Bunda aybdor shaxsning roziligi bilan oyligidan (uchdan biridan oshmaslik sharti 
bilan) ushlab qolinadi. To'liq moddiy javobgarlik jinoyat sodir bo'lgan taqdirda va 
aybdor jinoiy ish qilgan bo‗lsa, uni jinoiy javobgarlikka tortish bilan bir qatorda 
korxonaga keltirgan moddiy zararni ham to‗liq qoplashga majbur qilinadi Bunday 
javobgarlik qarorlarini tuman yoki shahar sud organlari chiqaradi. Bu holda 
korxona ma'muriyati tomonidan aybdorlik aybini tasdiqlovchi hujjatlar 

---

ko‗rsatilishi shart hisoblanadi.