1-ma’ruza. Kirish. “O‘zbek shevalarining lingvistik tahlili”ning maqsadi va vazifasi

Tarixiy dialektologiya. Bu fan boshqa tilshunoslik fanlarining, shu jumladan, til tarixining o‘rganilishida muhim manba ekanligi hisobga olinsa, bu jarayonda tarixiy dialektologiya to‘g‘risida fikr yuritish lozim bo‘ladi. Tilning rivojlanishi ayni o‘rinda shevalarning ham tarixiy rivojlanishi hisoblanadi. Bu esa tarixiy dialektologiyaning tekshirish obyektidir. O‘zbek tilshunosligida tarixiy dialektologiya o‘zbek tili tarixi va shevalar tavsifi jarayoni-da endigina shakllanib kelmoqda.
Ta’kidlash lozimki, bizgacha yetib kelgan o‘zbek tili manbalari o‘z davrining adabiy tilida yozilgan bo‘lsada, ayni zamonda, o‘sha davrning shevalariga xos xususiyatlarni ham aks ettirgan va ular hozirgi shevalarimizda o‘z izlarini qoldirgan. Turkiy va o‘zbek tilining ilk yozma yodgorliklaridan biri bo‘lgan “Devonu lug‘atit turk” asarida qayd qilingan til hodisalarining aksariyati hamon shevalarimizda yashab qolmoqda. Bu borada Sh. Shoabdurahmonov quyidagilarni qayd qiladi:
oγil (Toshkent) ~ oγul (Farg‘ona) ~ oγul (DLT);
ojin (Toshkent) ~ ojun (Farg‘ona) ~ ojun (DLT);
očā: (Toshkent) ~ očāq (Farg‘ona) ~ očāq (DLT);
čigit (barcha shevalarda) ~ čigit (DLT)
A. Matg‘oziyev XIX asr yodnomalarida bir qator sheva elementlarini qayd qiladi:
- fonetik dialektizmlar: teng-tushingiz bilan ~ deη-dušïηïz bilä (Roqim), achchiq ~ a:ǯï (Ogahiy);
- morfologik dialektizmlar: holimga ~ halïma (Uzlat), dush-man orqasiga ~ dushman arqasïna (Uzlat);- leksik dialektizmlar: ranjitma ~ ïnǯïtma, chumoli ~ qarïnǯa (Ogahiy)³.
Ma’lum bo‘ladiki, turli hududlarda yaratilgan yozma yodgorliklar tilida dialektal o‘ziga xosliklar aks etgan bo‘ladi, chun-ki asar mualliflari yoki uni ko‘chiruvchilar muayyan shevaning vakillari bo‘lganligi tufayli ham ularning shevasi u yoki bu tarzda badiiy, tarixiy asarlarda aks etmay qolmas edi. Bu holat til tarixi asarlarining o‘ziga xosligini ta’minlagan.
Hozirgi sheva faktlari til tarixini tushunish uchun ham xizmat qiladi, chunki, avval aytilganidek, tilimiz tarixiga oid so‘zlar, fonetik va grammatik unsurlar tamoman yo‘qolib ketmagan, balki muayyan darajada shevalarimizning birida o‘z ma’nosida yoki qisman ma’nosi o‘zgaran holda saqlanib qoladi, bu esa til tarixidagi ayrim so‘z ma’nolarini oydinlashtirishga xizmat qilishi mumkin, masalan, “Devonu lug‘atit turk” asaridagi anach so‘zi ~ anač tarzida (qizlarni erkalash shakli) shimoliy o‘zbek shevalarida, atiz so‘zi atїz (ekin maydoni) tarzida Xorazmda, avdidi (terdi) so‘zi ävdädi tarzida shimoliy o‘zbek shevalarida, kizladi (yashirdi) so‘zi gizlädi tarzida Xorazmda va shimoliy o‘zbek shevalarida hozir ham qo‘llanadi. Kashur so‘zi “Devon”da turp ma’nosini anglatgan bo‘lsa, Xorazm shevalarida gäšir variantida sabzini bildiradi. Demak, bu so‘zda ham fonetik, ham ma’no o‘zgarishi yuz bergan. Bu kabi hodisalarni tarixiy dialektologiya o‘rganadi.
Folklor dialektologiyasi (u lingvofolkloristika deb ham yuritiladi). Bu fan folklor asarlari tilini, xususan, uning tilidagi shevalarga xos qatlamni o‘rganadi. Ma’lumki, xalq og‘zaki ijodi asarlari tili shaklan adabiy tilni va mazmunan shevalarni ko‘proq aks ettiradi. Ayniqsa, unung doston janrida jirovlarimiz o‘z shevalariga xos bo‘lgan fonetik, leksik va grammatik unsurlardan unumli foydalanadilar. Bu esa doston tilini xalqqa yaqinlashtirishga xizmat qiladi. Xalq og‘zaki ijodi tili adabiy til va shevalarni birlashtiradi. Shu tufayli folklor asarlari tili o‘ziga xosligini saqlaydi. Folklor asarlarini muayyan sheva vakillari bo‘lgan jirovlar ijro etishgan. Shu tufayli ham, ayniqsa, dostonlar tilida jirov shevasiga xos shunday fonetik, leksik, grammatik (morfologik) unsurlar uchraydiki, ularni har doim ham tushunish oson emas, ular o‘zbek shevalarining o‘ziga xos qatlamini hosil qiladi. Jumladan, Z. Xolmonova “Shayboniyxon” dostonida (Po‘lkan shoir) y//j (yol // jol), s//ch (sanch // chanch) tovush mosligini, yig‘la // jila so‘zla-ridagi tovush tushishi, so‘zlarning qipchoq shevalariga xos ma’no o‘zgachaligi tart (chalmoq), chal (bog‘lamoq), shevaga xos o‘r (o‘jar), cher (dard) so‘zlarini; G. Jumanazarova “Shirin bilan Shakar”dostonida (Fozil Yo‘ldosh) satta (nuqul), so‘ta (tayoq), ena, checha, ul so‘zlarini; A. Xoliqov “Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi” dosto-nida (Po‘lkan shoir) g//y (egasi // iyasi), t//d (tovush // dovush) fone-tik hodisalarini, tushum kelishigida –di//ti affikslarining, -dir o‘rnida -di variantining kelishi, qashoq (qashlag‘ich), bovr (jigar, qarindosh)⁴ kabi dialektizmlarni keltirishadi. Bunday holat boshqa o‘rganilmagan va o‘rganilgan xalq og‘zaki ijodi asarlariga ham xosdir.
J. Eltazarov va Sh. Mahmadiyevlar “Ravshan” dostonida qing (qiling), ul (og‘il) kabi fonetik; “Qunduz bilan Yulduz”dagi adra (ardona), borbay (oyog‘i yo‘g‘on) kabi leksik dialektizmlarni keltiradilar.
Adabiyotlarda folklor asarlari tili adabiy til va shevalar oralig‘idagi tilni aks ettirishi va shevalar ustida joylashgan koyne deb qaraladi hamda shevalar folklor asarlarining tilining jonli voqe-ligi, uning mavjudligini ta’minlaydigan va rivojlanishiga xizmat qiladigan manba ekanligi ta’kidlanadi. Hatto folklor asarlari tilini shevalarning yashovchanligini ta’minlovchi adabiy shakl deb ham ta’riflanadi⁵.
Demak, xalq og‘zaki ijodi asarlarining dialektal xususiyati folklor dialektologiyasida o‘rganiladi.