1 Maruza mashg'uloti doc

Fizika va texnika bir-biri bilan jips bogplangandir. Fizikaning barcha
yutuqlari texnikada va texnologiyada qopllaniladi. Shu sababli texnika va
texnologiyaniig rivojlanish darajasi fizika fanining rivojlanish darajasiga bogpliq.
Mexanika tarixi Aristotel (eramizdan avvalgi III asr) dan, Nyuton,
Beruniylar va undan Eynshtengacha boplgan davrni opz ichiga oladi. Tezliklari
yorugplik tezligidan juda kichik boplgan jismlar mexanikasi bu Nyuton (klassik)
mexanikasidir. Eynshteyn mexanikasi esa yorugplik tezligiga yaqin boplgan
tezlikda harakat qilayotgan jismlar mexanikasidir. Atom va molekulalar opzaro
ta`siri, kvant mexanikasida zarrachalarning harakati va opzaro ta`siri kvant
mexanikasi yordamida oprganiladi va u Nyuton va Eynshteyn mexanikalarini opz
ichiga oladi. Biz avval tezliklari yorugplik tezligidan juda kichik boplgan (yapni
C
<<
u
) jismlar harakatini oprganamiz.
Harakati oprganilayotgan jismning kattaligi va shakli kuzatilayotgan sharoitda
hech qanday axamiyatga ega boplmasa, bunday jism moddiy nuqta deb qaraladi.
Sanoq sistemasi . Istalgan bir jismning harakati boshqa bir jismga yoki bir-
birlariga nisbatan olib oprganiladi. Sanoq sistemasi sifatida biror qattiq jism bilan
bogplangan, opzaro bir-birlariga tik boplgan 3 ta opqdan iborat boplgan dekart
koordinatalar sistemasi qopllaniladi. Bunday sanoq sistemasi moddiy nuqta deb
qaralishi mumkin boplgan jismning istalgan vaqda fazodagi oprnini topla aniqlash
imkonini beradi. Nuqtaning fazodagi oprnini X,Y va Z koordinatalari orqali
aniqlanadi.
Radius – vektor va trayektoriya
tushunchasi. Koordinatalar boshidan
kuzatilayotgan nuqtaga optkazilgan Z vektorning koordinata opqlaridagi

---

‘roeksiyalari nuqtaning koordinatalariga mos ravishda tengdir, ya'ni r
x
=x; r
y
=y va
r
z
=z. Agar nuqtaning fazodagi oprni opzgaradigan boplsa,
r
ham opzgaradi.
Shuning bilan bir qatorda nuqtaning X, Y, Z koordinatalari ham opzgaradi, Bundan
koprinadiki, nuqtaning istalgan vaqtda fazodagi oprnini, koordinatalari yoki
r
vektori orqali ifodalash mumkin ekan. Nuqtaning fazodagi oprnini topla ravishda
aniqlashga imkon beruvchi bunday vektor radius-vektor deb ataladi. Harakat
qilayotgan jismning berilgan vaqt oraligpidagi harakat trayektoriyasi deganda, shu
oraliqdagi vaqtning har qanday qiymatlarida kuzatilayotgan jismning fazodagi
oprinlarini ifodalovchi nuqtalarning opzaro qopshilishidan iborat boplgan chiziqni
tushuniladi.
Ko‘pincha, 
2.1-rasmda
tasvirlangan 
to‘g‘riburchakli 
dekart
koordinatalarning o‘ng sistemasidan foydalaniladi. Bu erda
i
r
,
j
r
,
k
r
-