1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

Ishlatilishi. Oltingugurt sanoatda va qishloq xo`jaligida keng ko`lamda ishlatiladi. Qazib olinadigan oltingugurtning yarmiga yaqini sulfat kislota olishga sarflanadi. Oltingugurtdan kauchukni vulkanlashda foydalaniladi: bunda kauchukning puxtaligi va elastikligi ortadi. Oltingugurt guli (mayin kukun) holida oltingugurt tok va g`o`za kasalliklariga qarshi kurashda ishlatiladi. U o`q-dori, gugurt, shu`lalanadigan tarkiblar olish uchun ham ishlatiladi. Tibbiyotda teri kasalliklarini davolash uchun oltingugurtli surkov dorilar tayyorlanadi.
4. Oltingugurtning vodorodli va kislorodli birikmalari.
H₂S vodorod sulfid palag`da tuxum hidi keladigan rangsiz gaz. Suvda yaxshi eriydi (20<sup>0</sup>C da 1 hajm suvda 2,5 hajm H<sub>2</sub>S eriydi).
Vodorod sulfid tabiatda vulqon gazlarida va ba`zi mineral buloq suvlarida, masalan, Pyatigorsk va Masesta buloqlarining suvida uchraydi. U tabiatda turli xil o`simlik va hayvonlar qoldiqlaridagi oltingugurtli organik moddalar chiriganida hosil bo`ladi.
H₂S oltingugurtni qizdirib turib vodorod bilan bevosita biriktirish yoki FeS ga suyultirilgan HCl yoki H₂SO₄ ta`sir ettirish yo`li bilan olinadi:
S + H₂ = H₂S FeS + 2HCl = FeCl₂ + H₂S↑ FeS + H₂SO₄ = FeSO₄ + H₂S↑
H₂S asab sistemasiga zarar yetkazadigan juda zaharli gaz. U bilan qilinadigan tajribalarni mo`rili shkafda yoki germetik bekiladigan asboblarda o`tkazish kerak. Ishlab chiqarish binolarida H₂S ning miqdori 0,01 mg bo`lishi kerak. Uning suvdagi eritmasi vodorod sulfidli suv yoki sulfid kislota deyiladi, bu kislota kuchsiz kislota xossalariga ega.
H<sub>2</sub>S suvga qaraganda beqaror birikma. Qattiq qizdirilganda oltingugurt va vodorodga deyarli to`liq ajraladi: H₂S = S + H₂
Gazsimon H₂S havoda ko`kish alanga berib yonib, SO<sub>2</sub> va H<sub>2</sub>O hosil qiladi, kislorod yetishmaganda S va H<sub>2</sub>O hosil bo`ladi:
2H₂S + 3O₂ = 2SO₂ + 2H₂O 2H₂S + O₂ = 2S + 2H₂O
H₂S ancha kuchli qaytaruvchi. Eritmada H₂S elektronlarini havo kislorodining molekulalariga oson beradi. Bu holda H₂S havo kislorodi ta`sirida S ga qadar oksidlanadi, natijada H<sub>2</sub>S li suv loyqa bo`lib qoladi.
H₂S – 2e^- = S + 2H⁺ │2│4│2
O₂ + 4e^- = 2O^2- │4│2│1
2H₂S + O₂ = 2S↓ + 2H₂O
H₂S galogenlarning eritmalari bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi. Masalan:
H₂S + J₂ = 2HJ + S
Kuchsiz H₂S bosqich bilan ionlarga dissotsilanadi, bunda H⁺ va HS^- ionlari hosil bo`ladi:
H<sub>2</sub>S ↔ H<sup>+</sup> + HS<sup>-</sup> HS<sup>-</sup> ↔ H<sup>+</sup> + S<sup>2-</sup>
Ikki asosli kislota bo`lgan H₂S ikki qator tuzlar–o`rta ruzlar (sulfidlar) va nordon tuzlar (gidrosulfidlar) hosil qiladi. Masalan, Na<sub>2</sub>S–natriy sulfid, NaHS–natriy gidrosulfid. Gidrosulfidlarning hammasi suvda yaxshi eriydi. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallarining sulfidlari ham suvda eriydi, qolgan metallarning sulfidlari suvda erimaydi yoki kam eriydi; ularning ba`zilari suyultirilgan kislotalarda ham erimaydi. Shuning uchun bunday sulfidlar tegishli metall tuzining eritmasi orqali H₂S o`tkazish yo`li bilan olinadi. Masalan:
CuSO₄ + H₂S = CuS↓ + H₂SO₄ yoki Cu²⁺ + H₂S = CuS↓ + 2H⁺