1-ma’ruza metall konstruktsiyalarni loyihalash asoslari. Metall konstruktsiyalar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar. Metall konstruktsiyalarini rivojlanish tarixi

Metall konstruktsiyalarni ishlatiladigan soxalar.Hozirgi vaqtda metall 
konstruktsiyalar turli xil binolar qurilishida, muhandislik inshootlarini yaratilishida 
ishlatiladi. 
Ayniqsa, 
tayanch 
oralig’i katta bo’lgan binolarning tom 
konstruktsiyalarning barpo etishda, baland inshootlar qurilishida va ko’p yuk ta’sir 
etayotgan qurilmalarni bunyod etishda metall konstruktsiyalarning ahamiyati 
kattadir.
Konstruktiv shakliga va qaerda ishlatilishiga qarab metall konstruktsiyalar 8 
xil sohalarda ishlatilishi mumkin: 
1. 
Sanoat binolarini sinchini yaratilishida; 
2. 
Tayanch 
oralig’i 
katta 
bo’lgan 
binolarning 
tom 
konstruktsiyalarini yaratishda (angarlar, kontsert va sport saroylari, 
gumbazlar, bozorlar); 
3. 
Ko’prik va estakadalar qurilishida;
4. 
Minora va machtalar qurilishida (tele va radio minoralar, neftь 
qazib chiqarish va suv xo’jaligi binolari va inshootlari); 
5. 
Ko’p qavatli binolarning sinchini yaratishda; 
6. 
Varaqsimon prokatidan yig’ilgan gaz va suyuqliklarni saqlash 
hamda taqsimlash inshootlarini qurishda; 
7. 
Kranlarni va boshqa turli harakat qiluvchi konstruktsiyalarni 
yaratilishida; 
8. 
Boshqa konstruktsiyalarni qurishda. 
Ko’rib chiqilgan metall konstruktsiyalar ishlatiladigan sohalari turli 
konstruktiv shakl va tizimlardan iboratdir. Ammo, bu turli xil konstruktsiyalarni 
yaratilishi asosan ikkita omil bilan bog’langan. 
Birinchidan, turli xil konstruktsiyalarni yaratishda standart bo’yicha ishlab 
chiqariladigan elementlardan, prokat sortamentidan foydalanishadi (qo’shtavr, 
shveller, burchaklik, varaqsimon prokati). 
Ikkinchidan, metall konstruktsiyalarning yig’ish texnologiyasi bir xilligi bilan 
bog’langan, sovuq holatda boltlar yoki parchin mixlar orqali va qizdirib eritish 
orqali elektr yoyi bilan elementlarni bir-biriga payvandlash bajariladi. 
Metall konstruktsiyalarning o’ziga xos bo’lgan afzalliklari bor. Bu ularni turli 
xil inshootlarda ishlatishga imkon beradi. 

---

7 
1. Metall materiali yuqori mustahkamlikka ega, siqilishga va cho’zilishga bir 
xilda qarshilik ko’rsatadi. Uni bir jinsliligi qurilmalarda ishonchli ishlashini 
ta’minlaydi va hisobini onsonlashtiriladi. 
2. Metall konstruktsiyalardan yasalgan inshootlar nisbatan yengil bo’ladi. Har 
qanday materialning qurilmaga sarf bo’lish darajasi quyidagi nisbat bilan 
aniqlanadi: 
S 

R
y
, bunda 

- materialning hajmiy og’irligi (zichligi), 
R
y
– materialning hisobiy qarshiligi. 
«S» qancha kichik bo’lsa, shuncha konstruktsiya yengil bo’ladi; po’latlar 
uchun S

3,7

1,7

10
-4 
1

m; beton uchun S

18,4

10
-4
1

m; yog’och uchun 
S

5,4

10
-4 
1

m. 
3. Metall qurilmalar ishonchli hisoblanadi. Po’latning mexanik xususiyatlari 
uning bir jinsliligiga bog’liq bo’lib, hisob orqali va amalda ishlayotgan 
konstruktsiya kesim yuzasida hosil bo’layotgan kuchlanishlar bir xil bo’ladi. 
4. Po’latning zichligi ancha katta bo’lgani tufayli undan yasalgan qurilmalar 
gaz va suyuqlikni o’tkazmaydi. 
5. Metall qurilmalar sanoatbop bo’ladi, ya’ni ular asosan korxona sharoitida
tayyorlanib, qurilish joyida mexanizmlar yordamida yig’iladi. 
6. Metall konstruktsiyalar ekologiya talablarigi javob beradi. CHunki metall 
konstruktsiyalardan 
tayyorlangan 
binolarni 
xizmati 
tugagandan 
keyin 
konstruktsiyalarni qayta elementlarga bo’lib yana ishlatish mumkin yoki 
metallalomga topshiriladi. 
Metall konstruktsiyalarning ba’zi bir kamchiliklari ham bor, bu ularning keng 
ishlatilishini cheklaydi. Po’lat konstruktsiyalarning asosiy kamchiligi ularning 
turli ta’sirlarning ostida yemirilishidir. Bu hol qurilmalarni korroziyadan muhofaza 
qilishning turli xil usullarini qo’llash talab qiladi. 
Metallning issiqqa bardoshligi ham katta emas. Harorat 250
0
S ga 
yaqinlashganda po’latning elastiklik moduli kamaya boshlaydi va 600
0
S da 
batamom plastik holatga o’tadi. Yong’in xavfsizligi talablariga javob berish uchun 
metall konstruktsiyalarni olovbardoshligini ko’paytirish zarur. Buning uchun har 
xil usullardan foydalanish mumkin. 
Metall konstruktsiyalarga qo’yilgan talablar: metall qurilmalar yuk ko’tarish 
qobiliyatiga ega bo’lishi, ya’ni mustahkamlik, ustivorlik va bikrlik talablariga 
javob berishi kerak. Iqtisodiy jihatdan tejamli bo’lishi kerak, yig’ish muddatlarini 
kamaytirish uchun unumli usullar qo’llash va standart elementlardan keng 
miqyosda foydalanish zarur. 
Metall konstruktsiyalardan foydalanib qurilgan bino va inshootlarning tashqi 
ko’rinishi go’zal bo’lishi, ya’ni estetik talablarga ham javob berishi kerak. 
Nazorat savollari: 

---

8 
1. Metall konstruktsiyalarning rivojlanishi necha davrga bo’linadi? 
2. Qaysi olimlar metall konstruktsiyalarning rivojlanishiga hissa qo’shishgan? 
3.Qaysi ilmiy tekshirish institutlar metall konstruktsiyalarning rivojlanishiga 
hissa qo’shishgan?
4. Metall konstruktsiyalarning ishlatiladigan soxalari.