1-маърўза: Кириш

 
7.3.Avtomatik potensiometrlar 
 
Potensiometrik o‟lchash usuli millivoltmetr yordamida olib boriladigan 
o‟lchovdan ancha afzaldir: potensiometrning ko‟rsatishi tashqi zanjir qarshiliklarining 
o‟zgarishiga, asbob haroratiga bog‟liq emas. Potensiometrda termojuft erkin 
uchlarining haroratiga avtomatik ravishda tuzatish kiritiladi, shuning uchun o‟lchash 
aniqligi yuqori bo‟ladi. Potensiometrlar millivoltmetrdan o‟zlarining o‟tkir sezgirligi 
bilan ham ajralib turadi. Potensiometrik o‟lchash usuli o‟lchanayotgan termojuft 
TEYKni potensiallar ayirmasi bilan muvozanatlashtirishga (kompensatsiyalashga) 
asoslangan. Bu potensiallar ayirmasi kalibrlangan qarshilikdagi yordamchi tok 
manbaidan hosil bo‟ladi. Potensiallar ayirmasi termojuft TEYK ning teskari ishorali 
qiymatga teng. Buni juda ko‟p uchraydigan misolda tushuntirish mumkin. 
Ma„lumki, analitik tarozida og‟irlikni o‟lchash jism og‟irligini tarozi toshlari 
yig‟indisining og‟irligi bilan muvozanatlashdan iborat. Shu bilan birga bu tarozining 
strelkasi og‟irlik miqdorini ko‟rsatmay, balki tarozi toshlarining og‟irligi jism 
og‟irligiga aniq mos kelganligini ko‟rsatadi. Shundan so‟ng toshlarning og‟irligi 
hisoblanadi va olingan natija jismning og‟irligini beradi. 
Potensiometr zanjiridagi tok manba va termojuftda bir-biriga tomon oqadi 
hamda EYK muvozanatlashganda zanjirdagi tok kuchi nolga tenglashadi, ana shu nol 
asbob strelkasining nol holatini ko‟rsatadi. 
O‟lchov paytida nolaviy asbobning strelkasi nolni ko‟rsatganda tok manbai 
zanjiridagi kuchlanishning kamayishini aniqlash kerak. U termojuft TEYKga teng 

---

41 
bo‟ladi. TEYKni potensiometr orqali o‟lchashning prinsipial chizmasi 7.3-rasmda 
ko‟rsatilgan. Tok yordamida E manbadan zanjirga o‟tadi. Bu zanjirning «b» va «c» 
nuqtalari o‟rtasida o‟zgaruvchan qarshilik reoxord 
r
R
ulangan. Reoxord 
L
uzunlikdagi kalibrlangan simdan iborat. «b» nuqta va oraliqdagi reoxordning 
sirpanuvchi kontaktli sirpangichi joylashgan har qanday D nuqta o‟rtasidagi 
potensiallar ayirmasi 
vd
R
qarshilikka
to‟g‟ri proporsional bo‟ladi. Ketma-ket ulangan 
termojuft bilan qayta ulagich P orqali sezgir asbobga nol galvonometr NG ulanadi, 
termojuft zanjirida tok borligi shu galvonametr orqali aniqlanadi. Termojuft uning 
toki Rvd
tarmoqda yordamchi manba toki bilan bir yo‟nalishda yuradigan qilib 
ulanadi. TEYK ni o‟lchash uchun reoxord sirpang‟ichi galvonometr strelkasi nolni 
ko‟rsatguncha suriladi. 
Ayni paytda
R
vd
qarshilikdagi kuchlanishning kamayishi o‟lchanayotgan 
TEYK ga teng bo‟ladi, quyidagi tenglama bu holatni tavsiflaydi: 
0
)
,
(
0


ВД
JR
t
t
E
(7.8) 
ѐки 
ВД
JR
t
t
E

)
,
(
0
(7.9) 
bu erda J R
вд
– Е manba kuchlanishining R
вд
tarmoqda kamayishi.
Zanjir tarmog‟idagi tok kuchi butun zanjirdagi tok kuchiga teng, demak: 
ВС
ВД
ВД
R
F
R
U

(7.10) 
bundan
ВС
ВД
ВД
R
R
Е
U

(7.11)
Kompensatsiya paytida U
вд
=Е(t,t
0
) nazarda tutilsa, 
ВС
ВД
ВД
R
R
Е
U
t
t
E


)
,
(
0
(7.12) 
Reoxord kalibrlangan qarshilikka, ya„ni uning har bir uzunligining teng 
tarmog‟i har xil qarshilikka ega bo‟lgani uchun