1-маърўза: Кириш

7.4.Avtomatik potensiometrlarning o‟lchash sxemasini hisoblash 
 
Ko‟p xollarda nostandart termojuftlardan foydalanganda yoki potensiometrning 
darajalanishni o‟zgartirish zarurati tug‟ilganda avtomatik elektron potensiometrning 

---

45 
o‟lchash sxemasini hisoblab chiqishga tug‟ri keladi. Potensiometrning o‟lchash 
sxemasini haroratning berilgan boshlangich va sunggi qiymatlari 
н
t
va
к
t
buyichа 
hisoblashda termojuftning darajalanish tavsifidan TEYKlar 
Н
Е
ва 
К
Е
ning 
qiymatlari topiladi.
Yuqorigi va pastki o‟lchash shoxobchalaridagi toklar reoxord va rezistorlardagi 
kuchlanish tushuvining miqdori etarli bo‟lish shartidan, shu bilan bir vaqtda 
rezistorlar sxemasining sezilarli qizimasligi sharti bilan tanlanadi. Odatda
мА
J
3
1

ва
мА
J
2
2

deb qabul qilinadi. 
TEYK diapazoni
Н
К
Е
Е
Е


(7.16) 
Sungra tayanch rezistorning
C
R
qarshiligini undagi kuchlanish tushuvi normal 
elementning EYK iga teng bo‟lish shartidan topamiz:
НЭ
C
E
R
J

2
ya„ni
2
/ J
E
R
НЭ
C

, (7.17) 
bunda 
Н
Е
=1,019в-normal element EYKi. 
Ballast va boshqarish rezistorining ta„minlash manbai zanjiridagi qarshiligi 
qiymatini mos ravishda 
ом
R
РТ
750

va
ом
R
РТ
56


qabul qilamiz. 
Shuntlovchi rezistor 
ш
R
orqali orqali ulangan reoxord 
ning ekvivalent 
qarshiligi 
Э
R
quyidagi formula bilan ifodalanadi: 
)
/(
Ш
P
Ш
P
Э
R
R
R
R
R



(7.18) 
Ekvivalent qarshilik berilgan bo‟lsa (90, 100, 300 Ом),
ш
R
osongina 
hisoblanadi:
)
/(
Э
Р
Э
Р
Ш
R
R
R
R
R


(7.19) 
Reoxord zanjirining keltirilgan qarshiligi R
П  
parallel ulangan qarshiliklar 
Р
R
,
ш
R
va 
k
R
lardan tuzilgan bo‟ladi. Shuning uchun 
1
I
tok 
oqayotgan
П
R
qarshilikdagi kuchlanish tushuvi o‟lchash diapazoniga mos kelishi, 
ya„ni
Е
R
I
П


1
bo‟lishi lozim, bundan
.
1
I
Е
R
П

(7.20)

---

46 
Ikkinchi tomondan, reoxord zanjiri qarshiligining keltirilgan qiymatini 
reoxordning ekvivalent qarshiligi
Э
R
va shkala uchi qarshiligi 
k
R
lar orqali 
ifodalash mumkin: 
)
/(
Е
R
R
Е
R
Э
Э
П



(7.21) 
Rezistor 
М
R
va
Н
R
larning qarshiligi boshlangich harorat o‟lchaganda 
ulchash sxemasining muvozanat shartidan topiladi (7.6-rasm). Ulchash sxemasining 
chap shoxobchasida a va b nuqtalar orasida 
М
R
va
Н
R
rezistorlardagi kuchlanish 
tushuvi TEYK bilan kompensatsiyalanadi, ya„ni
.
2
1
M
H
Н
R
I
R
I
E




(7.22) 
Termojuft erkin uchlari harorati o‟zgarishining chegara qiymati 
0
t

50 
0
С dan 
ortmaydi. Atrof-muhit harorati o‟zgarishining shu diapazonda (7.22) tenglama 
quyidagi kurinishni oladi: 
,
)
(
)
,
(
2
0
2
1
0
0
м
м
н
ab
н
R
I
t
R
I
R
I
t
t
Е
Е







(7.23) 
bunda Е
ab
(
0
0
, t
t

) erkin uchlar harorati t
0
dan 
0
t

ga kutarilganda termojuft TEYuKi ning 
tushuvi: 
м
R

-erkin uchlar harorati t
0
dan 
0
t

ga kutarilganda rezistor qarshiligi 
М
R
ning 
orttirmasi
.
Mis rezistor qarshiligining orttirmasi: 
,
)
(
)
(
0
0
0
t
R
t
R
t
R
R
м
м
м
м









(7.24) 
bunda 

-mis uchun elektr qarshilikning 4,26*10
-3
К
-1
ga teng bo‟lgan harorat koeffitsenti. 
Endi (7.22) dan (7.23) tenglamaning chap va ung tomonlarini mos ravishda 
ayirib, 
2
I
va
R

larga (7.17) va (7.24) lardan foydalanib almashtirsak, erkin uchlar 
harorati t
0
 =0
0
 C ga teng bo‟lganda 
м
R
qarshilik quyidagi formuladan topiladi: 
.
)
,
(
)
(
0
0
0
0
t
E
R
t
t
E
t
R
c
c
ab
м







(7.25) 

---

47 
Agar 
(7.23) 
tenglamani 
R
Н
ga 
nisbatan, 
)
(
)
(
0
0
t
R
R
t
R
м
м
м





ekanini e„tiborga olib еchsak, quyidagi munosabatni 
olamiz: 
.
)
,
(
)
(
1
0
0
0
1
1
I
t
t
Е
Е
t
R
I
R
ab
н
м





(7.26) 
Ballast rezistor qarshiligi 
d
R
ni ulchash nuqtasi ung shoxobchasi muvozanati 
shartidan foydalanib topiladi, ya„ni
1
1
2
0
0
)
,
(
I
R
R
I
R
I
t
t
Е
E
П
d
C
ab
н






(7.27) 
Ushbu 
C
C
E
R
I

2
va 
E
I
R
П


1
tengliklardan foydalanib quyidagi munosabatni 
topamiz: 
.
)
,
(
1
0
0
I
E
t
t
Е
E
Е
R
ab
H
C
d





(7.28) 
Ulchash sxemasi ИПС-148П tipli stabillashgan manba„dan ta„minlanadi. 
U
ст
=5В o‟zgarmas tokning kuchi I=5mA bo‟lganda barqaror kuchlanish bo‟lishini 
ta„minlaydi. 
Agar termojuft harorat kompensatsiyasini talab etmasa unda 5 Om li 
М
R
qarshilik manganindan tayyorlanadi. 
Ish tok kuchini cheklash va boshqarish uchun ballast qarshiliklardan 
foydalaniladi: 
750

pm
R
Om va 
56


pm
R
Om. Sxemaning kirish filtrida 
500

ф
R
Om qarshilik va 
30

ф
с
mkF li kondensator bo‟ladi. 
NAZORAT SAVOLLARI: 
1.Termo E.Y.K.ni millivoltmetr yordamida o‟lchash chizmasini chizib, 
undagi qarshiliklarni ifodalab bering. 
2.Millivoltmetrni ko‟rsatishiga tashqi muhit haroratini o‟zgarishini ta„sirini 
kamaytirish usullarini izohlab bering. 
3.Termoelektrik termometr bilan millivoltmetr zanjiriga sovuq kavshar 
haroratini o‟zgarish ta„sirini kamaytirish usullarini izohlab bering. 
4.Shkalasi harorat birligida darajalangan millivoltmetr qanday termoelektrik 
termometr bilan haroratni o‟lchash mumkin? 

---

48 
5.Shkalasi millivolt birligida darajalangan millivoltmetrlarda haroratni 
o‟lchashi uchun qanday termoelektrik termometrlar ulanishi mumkin? 
6.Potensiometrni ishlash uslubini izohlab bering. 
7.Soddalashtirilgan ko‟chma potensiometrni to‟zilish chizmasini izohlab 
bering. 
8.Soddalashtirilgan 
ko‟chma 
potensiometrlarda 
tekshirish 
holatida 
bajariladigan ishlarni izohlab bering. 
9.Soddalashtirilgan ko‟chma potentsimetrda o‟lchash holatida bajariladigan 
ishlarni izohlab bering. 
10.Avtomatik elektron potensiometrni struktura chizmasini izohlab bering. 
11.Avtomatik elektron potensiometr turlarini, to‟zilishini izohlab bering. 
12.Bir nuqtali avtomatik potensiometr o‟lchash sxemasida qarshiliklar 
vazifalarini izohlab bering. 
13.Avtomatik potensiometrlarda sovuq kavshar harorati o‟zgarishiga 
qo‟shimcha kiritilishini izohlab bering. 
 
8-ma„ruza. QARSHILIK TERMOMETRLARI. LOGOMETRLAR 
 
Reja: 
8.1.Qarshilik termometrlari haqida umumiy ma„lumotlar. 
8.2.Qarshilik termometrlarining to‟zilishi. 
8.3.Qarshilik termometrining ulash usullari. 
8.4.Logometrlar.
 
Tayanch iboralar: Qarshilik termometrlari, solishtirma qarshilik, logometr, 
platinali termometrlar, mis termometrlar.