1-маърўза: Кириш

16.4. Termokonduktomerik gaz tahlillagich asboblar 
 
Gaz tahlillagichlari tekshirilayotgan gaz aralashmasidagi tarkibiy qism yoki 
tarkibiy qismlar yig‟indisi kontsentratsiyasi haqida ma„lumot beradigan qurilmadir. 
Gaz tahlillagichlari sanoatning barcha sohalarida va ilmiy tadqiqot ishlarida keng 
ishlatiladi. Gazlarni tarkibini uzluksiz avtomatik nazorat qilish asosida olib boriladi. 
IES da organik yoqilg‟ilarni yoqishda yonish jarayonini nazorat qilish va kerakli havo 
miqdorini (ortiqcha miqdorini) aniqlash uchun avtomatik gaz tahlillagichi ishlatiladi. 
Gazlarni tahlil qilish uchun quyidagi usullar qo‟llaniladi: namunani oldindan 
o‟zgartirmasdan termokonduktometrik, termomagnit, adsortsion – optik, pnevmatik 
usullari namuna oldindan o‟zgartirilgan usullar, elektrokimyoviy (konduktometrik, 
kulonmetrik, potensiometrik, polegrafik) usullaridir. Termokonduktometrik gaz 
tahlillagichlarining ishlash prinsipi gaz aralashmasi Issiqlik o‟tkazish qobiliyatining 
tekshirilayotgan tarkibiy qism kontsentratsiyasiga bog‟liqligiga asoslangan. Agar 
binar aralashmasi tarkibiy qismlarning Issiqlik o‟tkazuvchanligi har xil bo‟lsa, bu 
usulni qo‟llash qulay. Ko‟pchilik gaz aralashmalarining Issiqlik o‟tkazuvchanligini 
quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:





*
100
...
*
100
*
100
*
100
3
2
n
С
С
С
С




(16.1) 
С
1
, С
2
, С
3
…С
n
– Issiqlik o‟tkazuvchanlik; λ
1
, λ
2
, λ
3
, …λ
n
- tarkibiy qismlar miqdori bunda 
с=100% 
Aniqlanmaydigan tarkibiy qismlar yig‟indisi kontsentratsiyasi С
в
ga ko‟ra mos 
keladigan 
Issiqlik 
o‟tkazuvchanligi λ
в 
bo‟ladi, 
aralashmaning 
Issiqlik 
o‟tkazuvchanligi quyidagi ifodadan aniqlanadi: 
В
В
А
А
С
С



*
100
*
100


(16.2) 
С
в
+С
в
=1 bo‟lganligi uchun aniqlanadigan tarkibiy qism kontsentratsiyasi Са 
ning aralashmaning o‟lchanadigan Issiqlik o‟tkazuvchanligi λ
в
ga bog‟liqligi 
aniqlanmaydigan va aniqlanadigan tarkibiy qismlar quyidagicha bo‟ladi: 
С
А
=(λ -λ
в
)(λ
А
λ
в
)
(16.3) 
Gaz tahlillagichlariga o‟tkazgich sifatida elektr qarshiligining harorat 
koeffitsienti yuqori va kimyoviy jihatidan chidamli metall simdan foydalaniladi, 

---

106 
platina volfram, nikel, tantal shularga misol bo‟la oladi. O‟lchash chizmalari bevosita 
hisoblash yoki avtomatik muvozanatlash prinsipiga ko‟ra ko‟riladi. Doimiy sarfga 
ega bo‟lgan tekshirilayotgan gaz aralashmasi Rt 1 ishlovchi kameralarga keladi. 
Ko‟prikning qolgan Еlkasiga etalon aralashmali Rt2 yordamchi kameralar ulangan. 
Sezgir unso‟rning tolalari ko‟prik chizmaning ta„minlash toki STM (stabillashgan tok 
manbai) hisobiga qiziydi. Ko‟prik chizmasi Rt3 reostat orqali sozlanadi. Bu turdagi 
sanoat gaz tahlillagichining o‟lchash asboblari standart avtomatik kompensator 
asosida bajariladi. TP turkumidagi gaz tahlillagichi bir necha rusumda chiqariladi: TP 
(1120-binar va ko‟p tarkibiy qismli gaz aralashmalarida) vodorod miqdorini aniqlash 
uchun TP 7102-havodagi geliy miqdorini aniqlash uchun tahlil qilinayotgan gaz 
to‟g‟ri turi va o‟lchash chegaralariga ko‟ra asosiy hatolik ±2,5%. Gaz aralashmani 
hajmiy sarfi 12 sm/s aniqlash vaqti 20-110 sekund. Chiqish signali 0-5 mA; 0-100 
mV; 0-10 v.