1-Mavzu bilim inson manaviy kamoloti omili

13
13-mabzu Hindiston milliy dinlari .Xitoy milliy dinlari
Budda dini: Er. aw. I ming yillik o'rtalarida yangi diniy e’tiqodlar vujudga keldi. Ularning eng muhimi budda dinining «Uch qimmat»i edi. Bu Buddaning o'zi, draxma-uning ta’limoti va sangxa-unga e’tiqod qiluvchilar jamoasi hisoblanadi. Budda dinining asoschisi Shaq’ya zodagon urug'idan bo'lgan shaxzoda Sidxartxa Gautama bo'lgan. Uzoq azob chekishlardan so'ng, daraxt soyasida Sidx- artxaga yorug'lik ma’rifati tushadi. Shundan so'ng, Sidxartxa ma’rifatli (Budda) boiadi. • Budda ta’limotining o'ziga xos xususiyati u hayotni azoblanish deb tushuntiradi. Azoblanish oiim va kasalliklar bilangina bog'liq emas, balki eng yaxshi boiib qayta tug'ilishlar zanjiri bilan bog'langan. Azob ko'rishning sababi yangi hayotda boylik, huzur- halovat, yaxshi hayot kechirish yoki yaxshi taqdir uchun kuyib pishishdir. Qiynalishlardan qutilishning yo'li o'z ruhi, yurish- turishi, ustidan to'la nazorat o'rnatish va buning oxirgi maqsadi nirvana («uchish, sun’iy»)bo‘lib, shundan so'ng, kishi zanjimi yorib o'tadi va u boshqa tug'ilmaydi. Buddaviylikni ilk o'qituvchini tas- virlash an’anasi yo'q edi, faqat budda ramziga tayanadigan asosiy e’tiqod inshooti stupa—soyabon ostidagi sun’iy tepalik edi. Din- dorlar stupa va undagi Budda sochi yoki tishiga chapdan o'ngga (quyosh bo'yicha) o'zini gunohlardan holi qilish uchun bu dunyo hayotidan u оilasidan, mulkidan tashqi an’anaviy aloqalardan ruhiy bog'lanishlardan kechishi kerak. Budda muridlari qizg'ish kiy- imda, sochlari taqir olinib, qishloq va shaharlami kezib, sadaqa so'rab yurganlar. Ulami bxikshu (gadoy) deb ataganlar. Budda- dini uchun turmush marosimi hech qanday ahamiyatga ega emas edi. Dindorlar awalgiday to'y, o'lim marosimlariga braxmanlarni chaqirar edilar. Budda matnlari mahalliy so'zlashuv til- larida tuzilgan bo'lib, aholiga tushunarii edi. Braxmanlar esa sanskrit adabiyotini aholining juda ko'p qismidan yashirar edilar. Budda dini, ayniqsa, shahar aholisi o'rtasida keng tarqaldi, chunki shahar paydo bo'lishining o'zi an’anaviy urug'chilik ijtimoiy alo- qalarini yemirilishi, xususiy mulkning paydo bo'lishi, shaxsning jamoadan ajralishi bilan bog'liq edi. Buddaviylik e’tiqodi yirik davlatlar hukmdorlarining homiyligi ostida bo'ldi. Chunki budda matnlarida jahon hukmronligi g'oyasini ilgari surilib, qaysiki, bu hukmdor orqali adolat podsholi- giga asos solinadi degan tushuncha mavjud edi. Adolatni tarqalishi bir vaqtni o'zida hukmdoming hokimiyatini kuchayishi bu diniy g'oyaga to'g'ri kelishini bildiradi. Dastlab budda dini xudosizlar dini edi. Keyinchalik Buddaga nisbatan munosabat o'zgardi. Uning tasviri paydo bo'ldi. Ibodatxonalar qurilib, budda ilohiy mavjudot ekanligi ajjtila boshlandi. Dunyoning oxirati va uning kelajagida qutqaruvchi Buddaning kelishi tushunchasi shakllana boshlaydi. Budda maktablari ikki asosiy yo'nalish: «kichik arava» («yoki qutilishning tor yo'li») va «buyuk arava» («yoki qutilishning keng yo'li») dan , iborat edi. Ularning birinchisi eng qadimiylikka da’vo qilib, Ashoki davridayoq Lanka orolida va keyin janubiy-sharqiy Osiyoga tarqaldi. «Buyuk arava» ta’limoti yanada kattaroq yutuqlarga erishdi. Kushon podsholari homiyligi ostida bu yo'nalish O'rta Osiyo orqali Eron, Xitoy, Tibet, Mongoliya va Yaponiyaga tarqaldi.
Hinduizm
Hinduizm asosini qadimgi Hindistonning arxaik e’tiqodlari daraxtlar, tog', suv havzalari, ilon, sigir va maymun kabilaiga siginish tashkil etadi. Hozirgi kunda ham hinduizmda, qadimgi davrdan boshlab ma’buda onaga siginish katta rol o‘ynaydi. Hinduizmda bosh yaratuvchi — xudo g'oyasi mavjud. Bu xudo Vishna bo'lib, u hay- vonlar sirtlon, baliq, tosh-baqalar, yoki insonlar odatda qora tanli podsho, yoki cho'pon (krishnalar) qiyofalarida namoyon bo'ladi. Vishna boshqa kichik xudolar timsoliga kirishi mumkin. Vishna odatda podsho tojida, ba’zida dunyo iloniday yastanib yotgan holda tasvirlanadi. Boshqa hinduistlar bosh xudo deb sopol parchalarini osgan as- ket (davrish) yoki raqqos qiyofasida ifodalanadigan Shivani hisoblaydilar. Shivaga ko'pincha unga bag'ishlangan muqaddas ho'kiz hamkorlik qiladi. Qadimgi davr oxiri va hozirgi kunlarda hinduistlar Vishna va Shivaga e’tiqod qiluvchilaiga bo'linadi. Hinduistlarning muqaddas matnlari vedalar hisoblanadi. Hinduizmda ibodatxonada toat-ibodat qilish rasm boidi. Bayram tantanalarining eng muhim qismi tantanali yurishlar, namoyishlar bo'lib, xudoning tasviri olib yurilgan. Ibodatxona oldida uning xizmatchilari kohinlar, raqqoslar, musiqachilar yashagan. Hinduizm mafkurasining asosiy belgilari «Bxagavadgita* («Xudo qo'shiqlari») poemasi bo'lib, «Maxabxarat» tarkibiga kiritilgan. Hin- duizmning axloqida cheksiz sabr-toqat qilishga chaqiriladi. Ijtimoiy munosabatlarda inson muloqoti o'z ijtimoiy doirasi bilan cheklan- ish kerak. Kasta bo'yicha kasbni o'zgartirish ta’qiqlanadi. Nikohni bolalikda o'qitish odati tarqalgan. Bevani o'z erini gulxanda kuydir- gan paytda o'ziga olov berishi eng savob ish hisoblangan.
Qadimgi Hindiston madaniyati: Adabiyot. Qadimgi Hind adabiyotida markaziy o'rinni diniy adabiyot yodgorliklari egallaydi. Ularning eng qadimgilari vedalar, o'qituvchidan o'quvchiga og'zaki uzatilgan. Veda madhiyalarining katta qismi qurbonlik rasm-rusumlariga bag'ishlangan. Er. aw. I ming yillikning II yarmida budda adabiyoti shakllangan. Ilmiy va didaktik ruhdagi adabiyotlardan er. aw. V—IV asrlarda Panini tuzgan sanskrit grammatikasidir. Bu mutaxassislaming fikricha jahon fanida XIX asrgacha tilning eng yaxshi bayon qilingan asaridir. Hindistonda yozuv kechroq paydo bo'lgan, uning ilk na- munalaridan biri Ashoki yozuvlaridir. Qadimgi hindlar mantiq, til falsafasida katta yutuqlaiga erish- dilar. Matematika, astronomiya fanlari bo'yicha V asrda mashhur oiim Ar’iyabxattaxa harakatning nisbiyligi asosida yeming o‘z o‘qi atrofida aylani-shi va uning quyosh atrofida aylanishini faraz qiladi. Matematikada nolni kiritilishi, arab raqamlari deb aytiladi- gan raqamlar Hindistondan kelib chiqdi. Eramizning I asrlarida turli adabiy janrlar mavjud bo'lgan. Bu davrda mashhur dramatuig Shakun Kalidasa ijod qiladi. «Panchatatra» deb atalgan kitobda masallar to'planadi, uning arabcha taijimasi «Kalila va Dimna» deb ataladi.
Qadimgi Xitoy madaniyati. Mifologiya va din: Qadimgi Xitoy mifologiyasi to‘g‘risidagi manbalar asosan er. aw. XI asiga oid. Bu afsonalar mazmuniga ko'ra ikki guruh yoki sikllarga boiinadi. Kosmogonik miflar ichida ilk, tartibsiz holatdan tabiat va in- sonning paydo bo'lishi to'g'risidagi asosiy konsepsiya, bo'linish va aylanish berilgan. Ulardan birinchisi jonsiz va tirik mavjudotlar tartibsizligi, ikki ilk unsur (erkak)ning boshlanishi, Yan va qorong'ulik (ayol)ning boshlanishi - In paydo bo'lgan. Ikkinchi konsepsiya barcha mavjudotlarning paydo bo'lishi bu transformat- siya natijasidir deb tushuntiradi. Odam Nyuy ismli ma’buda tomonidan loydan yaratilgan. Tabiat stixiyalari va ulardan odamlarrJ qutqargan qah- ramonlar to'g'risida afsonalar ko'pchilikni tashkil qiladi. Toshqin va qurg'oqchilik hodisalari afsonalarda ko'p tilga olinadi. Qadimgi qahramonlar to'g'risidagi afsonalarda qahramonlar odamlami olovdan foydalanishga o'rgatgan; ilk bor shox-shabba chaylani ko'rgan. Baliq ovi va ovchilik usulini kashf qilgan; ilk dehqonchilik qurollarini yasagan, donni bug'da pishirishni o'rgatgan qahramonlar mavzusi yetakchi o'rinni tutadi. Ko'pgina qahramonlar ilon gavdali, buqaning kallasi bilan yarim hayvon, yarim odam qiyofasida tasvirlanganlar. Bu qadimgi totemistik tasawur- lami aks ettirishdir. Qadimgi xitoyliklar u dunyo to'g'risidagi tushunchalarida yerda mavjud bo'lgan tartib-qoidalar aks ettiriladi. Yerda hokimiyat Vanga tegishli, osmonda hamma jismlar Oliy xudo (Di)ga buysu- nadi. Di qudratli, u odamlarga marhamat qiladi yoki ulami baxtsizlik bilan jazolaydi. U odamlarga hosilni sovg'a qiladi, qurg'oqchilik yuboradi, yomg'ir va shamol Diga bog'liq. Dining yaqinlarini Vanning vafot qilgan ajdodlari tashkil qiladi. Vanning ajdodlari Dining topshiriqlarini bajaradi va ular Vanning yordam berish to'g'risidagi iltiinosini Diga yetkazadi. Vanning oliy kohin sifatidagi vazifasi odamlar va xudolar dunyosi o'rtasida vositachi bo'lgan o'z ajdodlari bilan muloqotni amalga oshirishdir. Konfutsiylikni paydo bo'lishi va tarqalishi ajdodlarga e’tiqod qil- ishni kuchaytirdi. Konfutsiy (er. aw. 551—479-yillar)ning axloqiy- siyosiy ta’limotida markaziy o'rinni «oliyjanob kishi» (SzyanSzi) to'g'risidagi tushuncha egallaydi. Konfutsiylik gumanizm (Jen), sadoqat (Chjun), kattalarga hurmat (Syuo), kishilar o'rtasidagi mu- nosabatlarga rioya qilish (Li)dan iborat. Konfiitsiy ochko'zlik, zo'ravonlikka qarshi axloq va burchni qarama-qarshi qo'yadi. II—III asrlarda Xitoyga budda dini kirib keldi. Afsonalarga ko'ra, birinchi budda sutralari (matn yoki qoida) Xitoyga oq otda olib kelingan: bunga xotira sifatida Loyan shahri yonida budda «oq ot ibodatxonasi» qurilgan va hozirgacha saqlanib qolgan. Xitoyda sutralarni tarjima qilish va budda dinini tarqalishi IV—VI asrlarga tegishlidir.
Yozuv: Ilk Xitoy yozuvining eng qadimgi yodgorliklari er. aw. XIV—XI asrlarga oid fol ko'rish yozuvlaridir. In yozuvlarining ko'pchilik qismi buyumlar tasviridir. In belgilari buyumlar tasviri yoki mutakkab tushunchalami ifodalaydigan ko'pgina tasvirlar qo'shilmasi ideogramma ko'rmishidadir. In belgilarining hoziigi Xitoy iyerogliflaridan 3 xil farqU tomoni bor. Birinchidan, har bir elementar belgi qandaydir buyumning konturini tasviriagan, ikkinchidan, bir belgihni yozilishida ko'p xilma-xillik mavjud. Uchinchidan, belgini qatoming nisbiy yo'nalishiga tomon harakati hali barqaror bo'lmagan. In yozuvining er. aw. I ming yillikda Chjoular tomonidan o'zlashtirilishi, uning taraqqiyotini uzib qo'ymadi. Er.aw. II—I ming yilliklarda iyero- gliflarning mahalliy variantlari unifikatsiya qilindi, belgilami yozish- ning yangi husnixati paydo bo'ldi. Qadimgi Xitoyda odatda yupqa yog'och yoki bambuk tax- tachalariga yozilgan. Tushli mo'yqalam bilan yozuv ana shu tax- tachalarga tushirilgan va yozuvlar metall pichoq bilan tozalangan. Eramizdan awalgi I ming yillikning o'rtalarida ipak matoga ham yozilgan. Yangi era boshida qog'oz kashf qilinib ishlatila boshlandi va qog'oz boshqa materiallami siqib chiqardi.
14