1-mavzu. Dinshunoslik faniga kirish. Dinning mohiyati, tuzilishi vа funksiyalаri reja

 
Takrorlash uchun savollar: 
 
1. Dinshunoslik fanining predmeti nimadan iborat? 
2. 2 Dinshunoslik fanini o‘qitishdan maqsad nima? 
3. Dinshunoslik fanining rivojlanish bosqichlari haqida nimalarni bilasiz? 
4. Dinshunoslik alohida fan sifatida qachon shakllangan? 
5. Yevropalik ilk dinshunoslardan kimlarni bilasiz? 

---

6. Dinshunoslikning qanday sohalari mavjud? 
7. Dinshunoslik fanini o‘rganishning jamiyat barqarorligini ta’minlashdagi 
ahamiyati qanday? 
8. Dinga qanday ta’riflar berilgan? 
9. Dinni o‘rganishda qanday yondoshuv turlarini bilasiz? 
10. Din jamiyatda qanday vazifalarni bajaradi? 
11. Dinning regulyatorlik vazifasi deganda nimani tushunasiz? 
12. Dinning kompensatorlik vazifasi nimalardan iborat? 
13. Dinning integratorlik vazifasiga nimalar kiradi? 
14. Dinlar qanday tasniflanadi? 
2-MАVZU. URUG‘-QАBILА VА MILLIY DINLАR 

---

Reja 
1. Dinning ibtidoiy shakllari 
2. Hinduiylik, jaynizm, sikxizm ta'limotlari 
3. Konfutsiylik, daosizm, sintoizm ta'limotlari 
4. Yahudiylik dini, tarixi, ta'limoti 
Ibtidoiy odamlarning diniy e'tiqodlari totemizm, animizm, fetishizm, 
shomonlik, magiya (sehrgarlik) shakllarida tarqalgan. Ularning ba'zi bir elementlari 
hozirgi zamon dinlarida ham uchraydi. 
Totemizm - hindlar tilidagi "O totem" (uning urug‘i) degan so‘zdan kelib 
chiqqan. Totemizm ibtidoiy g‘oyat sodda diniy e'tiqodning bir turi bo‘lib, qadimgi 
zamondagi urut-qabila a'zolarining muayyan bir hayvon, o‘simlik bilan g‘ayritabiiy 
aloqasi, yaqinligi, qon-qarindoshligi bo‘lgan deb, bu hayvon va o‘simliklarni 
muqaddaslashtirishdan iboratdir. Totemizmning muayyan kishilar guruhining tabiat, 
binobarin, tashqi muhit bilan bog‘liqligini ifodalovchi dastlabki shakllaridan edi. 
Har bir kabila yoki urug‘ o‘z sharoitini hamda imkoniyatlarini ko‘zda tutib, ba'zi 
hayvonlarni ovlar va ular haqida yetarli ma'lumotlarga ega edi. Bunday hayvonlarni 
yaqindan bilish ularning urug‘ bilan yaqinligi yoki qon-qarindoshligi bo‘lsa kerak, 
degan tasavvurni keltirib chiqargan. Natijada ba'zi hayvonlar, ksyinchalik esa 
o‘simlikning ba'zi navlari ham muayyan urug‘ a'zolarining ajdodi-totemidir, degan 
tasavvur shakllanishiga olib kelgan. Shu boisdan keyinchalik urug‘ a'zolari 
totemning "yordamiga" ko‘z tikkanlar, uni muqaddaslashtirib, o‘z homiylari deb 
hisoblanganlar, sehr yo‘li bilan unga ta'sir qilishga uringanlar. Totemga sajda 
qilingan, u himoya qilingan, e'zozlangan, uni o‘ldirish, iste'mol qilish man etilgan. 
Faqat ayrim hollarda, ya'ni tantanali kunlarda totem hisoblangan hayvon yoki 
o‘simlikni maxsus rasm-rusumga rioya qilingan holda iste'mol qilish mumkin 
bo‘lgan. Urut a'zolarida shundagina totemning kuch-quvvati kishilarga o‘tadi va u 
kelgusida ham urugaing homiysi bo‘lib qoladi degan tasavvur bo‘lgan. 
Totemizm e'tiqodlari tub avstriyaliklarda keng saqlanganligini ularning 
urug‘lari nomlaridan payqash mumkin. Ular urug‘larni konkret hayvoilar (kengru, 
oq ho‘kiz, qora ho‘kiz kabi yoki ayrim o‘simliklar) nomi bilan ataganlar. 

---

Totemizm elementlarini hozirgi dinlarda ham ko‘rish mumkin. Masalan, 
hinduizm dinida fil, sigir, maymun, ilonlar kabilar mukaddas hayvonlar hisoblangan. 
O‘zbeklarda qaldirg‘och, musicha, laylak, ko‘k qarg‘ani muqaddas qushlar deb 
e'zozlash ham totemizm ko‘rinishlaridan biridir. Markaziy Osiyo xalqlarida, shu 
jumladan o‘zbeklarda muchalga qarab vaqt hisobini chiqarish totem e'tiqodi bilan 
bog‘liqdir. Masalan, ota-bobolarimizda odamlarning yoshini, ya'ni tug‘ilgan 
kunidan boshlab qancha yashaganligini muchal orqali, muayyan hayvon nomlari 
bilan atalgan yil hisobidan keltirib chiqarish odati bo‘lgan. 
Muchal mo‘g‘ul, xitoy va butun turkiy xalqlarda keng tarqalgan yil hisobi 
bo‘lib, unda yil oylari 12 hayvon nomi bilan ataladi: sichqon (mush), mol (gav), 
yo‘lbars (palang), quyon (xargo‘sht), baliq (nahang), ilon (mor), ot (asp) qo‘y 
(go‘sfand), maymun (hamduna), tovuq (murg‘), it (sak), to‘ngiz (xo‘k) shular 
jumlasiga kiritilgan. 
Xalqimizda, ayniqsa, musulmonlarda totemning elementlaridan bo‘lgan 
muchalga e'tiqod qilish hali ham qisman davom etmoqda. 
Аnimizm - (lotincha - animus - jon, ruh demakdir) qadimgi zamon dinlaridan 
biri, kishi ruhining mavjudligiga ishonishdan iborat. Аnimizm tabiatdagi 
buyumlarni ilohiylashtiradi, har bir jismda ruh bor, tanadan tashqarida ham jon bor, 
deb hisoblanadi. 
Аnimistik tasavvurlar barcha xalqlar tarixidagi dinlarda jon va ruh haqidagi 
tushunchalarning shakllanishida ma'lum bir rolь o‘ynagan. Аnimizm har bir kishida 
uning tiriklik hayoti manbai bo‘lgan jon bor, deb talqin qilgan. Dastlabki animistik 
tasavvur jonni soya yoki nafas bilan aynan, deb bilar edi. Masalan, Shimoliy 
Аmerika xalqlarida soya bilan jon, qadimgi arablarda jon bilan qon, Grelandiyada 
esa nafas olish bilan jon bitta nom bilan ataladi. Аnimizm odamda olam haqidagi 
tasavvurlarni shakllantirish, predmet va hodisalar xususiyatlarini chuqur o‘rganish, 
jon va ruxlarning tirik odamlar singari qobiliyatga ega degan fikrlar paydo bo‘lishi 
munosabati bilan tarkib topgan. Shu davrda jonning o‘lmasligi haqidagi tasavvur 
paydo bo‘lgan. Chunki qadimgi odamlar o‘z tanalarining tuzilishi to‘g‘risida to‘liq 
bir tushunchaga ega bo‘lmay, hatgoki uyqu va tush ko‘rishining sabablarini ham 

---

izohlay olmaganlar. Shundan so‘ng ibtidoiy odamlar inson tanasini boshqaradigan 
qandaydir alohida bir kuch bo‘lib, odam o‘lgandan so‘ng u kuch, ya'ni jon tanadan 
chiqib ketadi degan tasavvur hosil bo‘lgan. Natijada jonning tanani tark etgandan 
keyingi faoliyati qanday kechishi haqida o‘ylay boshlaganlar. Ibtidoiy odamlar 
o‘zlarini tabiatdan ajratib qo‘ymaganlar. Shuning uchun ular o‘zlari bilan bir qatorda 
hayvon, o‘simlik, hatto mehnat qurollari, keyinchalik, suv, o‘rmon, momaqaldiroq 
va boshqalarda ham jon bor, degan tasavvurlarni keltirib chiqarganlar. Buni fanda 
gilozoizm deb ataydilar. 
Jon va ruhdarga ishonish barcha dinlarga xosdir. Dindorlarning fikricha, jon 
barcha kishilarda bo‘lib, xudo eng oliy ruh hisoblanadi. Odam o‘lgandan so‘ng 
tanadan chiqib ketadigan jon bor, degan tasavvur chuqurlasha borgan. Demak, odam 
o‘lganda jon chiqib ketib, yashayverar ekan, uning o‘zi abadiy yashaydi degan 
tushuncha paydo bo‘lgan. Аbadiy ruh to‘g‘risidagi tasavvur ana shu yo‘sinda 
shakllangan. Ruxlarga ishonish arvohlarga ishonishni keltirib chiqargan. 
Jon va ruhlarning o‘lmasligi haqidagi qadimiy animistik tasavvurlarning 
elementlari hozirgi barcha dinlarda saqlanib qolmokda. Masalan, dindorlar 
tasavvurida o‘lgan kishilarning arvohini yo‘qlash, ularni tirik odamlar singari 
hamma narsadan xabardor, deb tushunish mavjud. Shu tufayli jon va ruhlarga atab 
qurbonlik, xayr-xudoyi qilish, sadaqa berish odatlari hamon uchrab turadi. Ba'zan 
murdani kiyimlari bilan dafn etish, yoniga suv, ovqatlar qo‘yish odatlari ham 
animizmning ko‘rinishidir. O‘zbeklarda arvohlar haqidagi tasavvurlar, ularni eslab 
payshanba oqshomi arafasida chiroq yoqish, kabristonlarga borib qur'on suralaridan 
o‘qish animizmga bo‘lgan e'tiqodning shakllaridir.