1-mavzu. Dunyo mamalakatlari tipologiyasi

17-mavzu. Belgiya davlatiga iqtisodiy-geografik tavsif
Rasmiy nomi — Belgiya Qirolligi. Poytaxti Bryussel. Hududi — 30500 km.kv. Aholisi 10,4 mln kishi (2012). Davlat tili — flamand, fransuz, nemis. Dini — katolik. Pul birligi — yevro.

Geografik joylashuvi va tabiati. Yevropaning shimoli g‘arbida joylashgan davlat. Belgiya shimolda — Niderlandiya, sharqda — Germaniya, janubi sharqda — Lyuksemburg, janub va janubi g‘arbda Fransiya bilan chegaradosh. G’arbiy qirg’oqlari Shimoliy dengiz bilan tutashgan. Belgiyani uch geografik hududga bo‘lish mumkin, bular: sohilbo‘yi tekisligi, markaziy yassitog1 va Ardenn tepaliklari. Sohilbo‘yi tekisliklari mamlakatning shimoli g‘arbida joylashgan bo‘lib, qumli tepaliklar va to‘g‘onlar vositasida dengizdan ajratib olingan yer maydonlaridan iborat. Markaziy yassitog`liklar past tepaliklardan iborat unumdor joylardir. Ardenn tepaligi mam­lakatning janubi sharqida joylashgan bo’lib, o‘rtacha balandligi 460 metrni tashkil etadi. Belgiyaning eng yuqori nuqtasi — Ardenndagi Botranj tog‘i (694 m).

Iqlimi — mo‘tadil. Mamlakatning asosiy daryolari — Shelda va Maas. Foydali qazilmalardan ko‘mir, tabiiygaz mavjud. Keng bargli o‘rmonlarda eman, qora qayin, grab kabi daraxtlar o‘sadi. Qo‘riqxonalar va tabiat parklari ko’p. Hayvonlardan qobon, quyon, o’rmon sichqonlari, olmaxon, ohularni uchratish mumkin. Valdshnep, tustovuq, o’rdak, kaklik kabi qushlar mavjud.
Davlat tuzilishi, siyosiy partiyalari. Davlat tuzilishi — konstitusion monarxiya (Qirollik). Ijro etuvchi hokimiyat monarx va Vazirlar Mahkamasi boshlig’i — premyer-ministrga tegishli. Qonun chiqaruvchi hokimiyat ikki palatali parlament (yuqori palata — Senat va Vakillar palatasi)dan iborat. Mamlakat 9 provinsiyadan tashkil topgan, bular: Antverpen, Brabant, Sharqiy Flandriya, G’arbiy Flandriya, Lyej, Limburg, Lyuksemburg, Namyur, Eno. Siyosiy partiyalari: Sotsialistik partiya, Sotsial-xristianlar partiyasi, Flamand liberallari va demokratlari partiyasi, Belgiya kommunistlari ittifoqi.
Iqtisodi, transport kommunikatsiyalari. Asosiy sanoat tarmoqlari — oziq-ovqat, kimyo, metallurgiya, metallni qayta ishlash, mashinasozlik, to‘qimachilik, oyna ishlab chiqarish (oyna va toshoyna eksporti bo’yicha dunyoda birinchi o‘rinda turadi). Qishloq xo‘jaligida qandlavlagi, meva va sabzavotlar, bug’doy yetishtiriladi. Chorvachilik ham rivojlangan. Belgiya Yevropada yirik sut mahsulotlari ishlab chiqaruvchilaridan biridir. Asosiy savdo hamkorlari: YI mamlakatlari, AQSH.
2012-yil YIM miqdori — 373,1 mrd dollarni (aholi jon boshiga — 35,1 ming AQSH doll.) tashkil etgan. Asosiy portlari: Antverpen, Bryugge, Gent, Ostends va Zebryugge.Belgiya Gollandiya, Germaniya, Lyuksemburg va Frantsiya bilan chegaradosh, Shimoliy dengizning faqat tor chizig'i uni Buyuk Britaniyadan ajratib turadi. Mamlakat poytaxti Bryusseldan 250 km radiusda Amsterdam, Rotterdam, Kyoln, Dyusseldorf, Lill, Reyms kabi yirik shaharlar joylashgan. Shunday qilib, Belgiya eng zich joylashgan va sanoati rivojlangan Evropaning markazida joylashgan. Transport yo'llari qadimdan uning hududidan o'tib, qo'shni davlatlarni bir-biri bilan va Shimoliy dengiz bilan bog'laydi. Bu geografik joylashuv iqtisodiy taraqqiyotning yuqori darajasiga va keng xalqaro aloqalarning o'rnatilishiga yordam berdi va shu bilan birga mamlakatga ko'plab muammolar keltirdi. G'arbiy Evropada Belgiyani chetlab o'tgan bir necha urushlar bo'lgan.
Uning G'arbiy Yevropaning yirik davlatlari o'rtasida joylashishi 1957 yilda Belgiya bilan birgalikda Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatiga birlashgan qo'shni davlatlar bilan savdoda ayrim bojxona cheklovlarining bekor qilinishi tufayli yangi jihat kasb etdi. Belgiya go'yo "umumiy bozor"ning boshqa mamlakatlari uchun ishlaydigan korxonalar joylashgan jamiyatning geografik markaziga aylanadi. Aynan shu erdan Germaniyaning Rur va Saar mintaqalariga, Lyuksemburgga, Frantsiyaning shimoliy va sharqiy qismiga, Niderlandiya va Buyuk Britaniyaga eksport qilish eng qulaydir, Belgiyaning Antverpen porti Evropadagi eng yirik portlardan biriga aylanmoqda. yuk aylanmasini, Bryusselni esa "umumiy bozor"ning ma'muriy va moliyaviy kapitaliga aylantirdi. NATO shtab-kvartirasi ham Bryusselda joylashgan. Koʻpgina Gʻarbiy Yevropa davlatlari poytaxtda “Belgiya qiroli qoshida”, NATO kengashi va “umumiy bozor” qoʻmitasida uchta elchi yoki vakillar tomonidan taqdim etilgan.
Belgiyaning tabiati inson tomonidan shu qadar o'zgartirildiki, uning hududidagi tabiiy landshaftlar deyarli saqlanib qolmadi. Istisno - Ardennesning tog'li hududi. Belgiyadagi tabiiy sharoit aholi uchun ham, hududning iqtisodiy rivojlanishi uchun ham qulaydir. Relyef odatda tekis bo'lib, qishloq xo'jaligi, transport va shahar rivojlanishiga to'sqinlik qilmaydi. Mamlakat hududining 3/4 qismini pasttekisliklar egallaydi; qirg'oqdan janubga bir oz ko'tarilib, faqat janubi-sharqda past Arden tog' tizmalariga o'tadi. Belgiya pasttekisligi Fransiya va Germaniya Federativ Respublikasi pasttekisliklari orasidagi Markaziy Yevropa tekisligining bir qismidir.
Belgiya dengiz qirg'og'i kichik - u atigi 65 km ga cho'zilgan - va bundan tashqari, u navigatsiya uchun noqulay, chunki u tabiiy portlardan mahrum. Bu erda dengizga faqat ikkita kichik daryo quyiladi va ularning og'zi shlyuzlar bilan yopiladi. Yumshoq qiya qirg'oq chizig'i asosan nozik oq qumdan iborat va Belgiya va boshqa mamlakatlardan sayyohlarni o'ziga tortadigan go'zal tabiiy plyajdir.
Bu. xududining koʻpchilik kismi payettekislikdan iborat boʻlib, shimoli-gʻarbdan janubi-sharqqa tomon kutarila boradi. Eng baland nuqtasi — Botranj choʻqkisi (694 m). Sohil yaqinidagi qum uyumlari va dambalar serhosil ekinzorlarni dengnz suvidan himoya qiladi. Foydali qazilmalari: toshkoʻmir, qurilish materiallari, jumladan marmar, kam miqdorda temir va polimetall rudalar, surma. Iqlimi — moʻʼtadil, dengiz iqlimi. Yanvarda oʻrtacha temperatura 3°, 4°, iyulda 18°, 19°. Yillik yogʻin miqdori 700 – 1500 mm. Yirik daryolari: Maas. Shelda. Izer; ular bir-biri bilan kanallar orqali tutashtirilgan. Tuprogʻi shimolida asosai qoʻngʻir oʻrmon; janubda podzol va qoʻngʻir. B. maydoniining 18,7% ga yaqini oʻrmon, koʻproq dub va buk daraxtlari bilan qoplangan. Ardenn togʻlarida milliy bogʻ bor. Yovvoyi hayvonlardan bugʻu. toʻngʻiz, oʻrmon mushugi, oʻrmon suvsari, tovushqon va boshqa yashaydi. Olmaxon, dala sichqoni kabi kemiruvchilar, qirgovul, kaklik, oʻrmon loyxoʻragi kabi ovlanadigan qushlar bor.
Aholisi milliy tarkibi jihatidan 2 asosiy guruhga: flamandlar (58%) va vallonlar (32.5%)ga boʻlinadi. B.da 1 mln.ga yaqin ajnabiylar — italyanlar, ispanlar, fransuzlar, greklar, gollandlar, marokashliklar, turklar va boshqalarlar ham bor. Aholining 96,5% shaharlarda yashaydi. Rasmiy tili — fransuz, niderland va nemis tili. Dindorlarning aksariyati katoliklar. Yirik shaharlari: Bryussel, Antverpen, Lyej, Rent, Sharlerua.
Janubi-sharqda qirg'oq pasttekisligi ko'tarilib, dengiz sathidan balandligi 100 m dan 200 m gacha bo'lgan daryolar kesib o'tgan tepalikli tekisliklar chizig'iga yo'l beradi. Bu o'rta Belgiya. Tekisliklar uchinchi darajali gil va qumlardan tashkil topgan boʻlib, ularda unumdor loss tuproqlar hosil boʻlgan, ular haydash xususiyatiga koʻra Yevropada birinchi oʻrinlardan birini egallaydi. Bu mamlakatdagi eng yaxshi qishloq xo'jaligi erlari.
Sambre va Meuse daryolarining janubida baland Belgiya boshlanadi, u erdan sezilarli farq qiladi tabiiy sharoitlar mamlakatning qolgan qismidan. Bu hududning katta qismini kuchli vayron boʻlgan Ardenlar va ularning etaklari egallaydi. Bu slanets, qumtosh va ohaktoshlardan tashkil topgan dumaloq cho'qqilari va tekis platolari bo'lgan tog' tizmasi.
Shimoliy dengiz va issiq Shimoliy Atlantika oqimining yaqinligi Belgiyada qishi yumshoq va yozi salqin, qishloq xo'jaligi uchun juda qulay yog'ingarchilik va harorat rejimi bilan dengiz nam iqlimining shakllanishini belgilaydi. Shamollar hukmronlik qiladi, shuning uchun qishda va yozda tez-tez tumanli yomg'irli bulutli ob-havo hukmronlik qiladi.
Yumshoq iqlim eman, olxa, shoxli va kul bargli o'rmonlarning o'sishi uchun qulaydir. Biroq, hududning yuqori darajada rivojlanishi o'rmon maydonlarining qisqarishiga olib keldi.
Mahalliy oʻrmonlarning faunasi, asosan, Ardenlarda saqlanib qolgan, bu yerda katanalar, boʻgʻiqlar, eliklar, quyonlar, sincaplar, oʻrmon sichqonlari ham uchraydi.
Belgiyaning tabiiy sharoiti rivojlanish uchun odatda qulaydir Qishloq xo'jaligi... Biroq, mamlakat sanoat uchun zarur bo'lgan foydali qazilmalarga nisbatan kambag'al. Belgiyada etarli miqdordagi mineral resurslarning yagona turi bu ko'mirdir. Ko'mir zahiralari taxminan 6 milliard tonnani tashkil etadi va ikkita havzada to'plangan: Shimoliy yoki Gollandiyadagi Lyuksemburg havzasi va Germaniyadagi Axen havzasining davomi bo'lgan Kampinskiy va janubiy qirg'oq bo'ylab tor chiziq bo'ylab cho'zilgan janub. Sambre vodiysi, so'ngra Frantsiya chegarasidan chegaragacha, Germaniyadan Meuse. Ko'mirlarning sifati past, qatlamlarning qalinligi past, konlarning katta chuqurligi va qatlamlarning murakkab geologik joylashuvi kon sharoitlariga to'sqinlik qiladi.
Sambre va Meuse vodiylaridagi qurilish materiallari zahiralari iqtisodiy ahamiyatga ega: granit, ohak, gil va kvars qumlari yirik shisha sanoatini yaratish uchun asos bo'lib xizmat qildi. Ardenlarda temir va qoʻrgʻoshin-rux rudalarining kichik konlari deyarli toʻliq tugaydi.