1-mavzu. Dunyo mamalakatlari tipologiyasi

20-mavzu. Portugaliyaning iqtisodiy-geografik o‘rni, tabiiy resurslari, aholisi va xo‘jaligi.

Portugaliya (Portugal), Portugaliya Respublikasi (República Portuguesa) — Yevropaning janubiy -gʻarbida, Pirenei yarim orolda joylashgan davlat. Atlantika okeanidagi Azor orollari va Madeyra arxipelagini oʻz ichiga oladi. Maydoni 92,3 ming km². Aholisi 10,53 mln. kishi (2012). Poytaxti — Lissabon shahri Maʼmuriy jihatdan 2 muxtor viloyat, 22 okrug (distrito)ra boʻlingan, shundan 18 tasi materikda joylashgan boʻlib, 11 tarixiy viloyatga birlashgan. Portugaliya — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1976-yil 25-aprelda kuchga kirgan, unga 1982 va 1989-yillarda oʻzgartirishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — prezident (1996-yildan Jorje Sampayyu), u umumiy toʻgʻri va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 yilga va kupi bilan ikki muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Respublika majlisi (bir pala-tali parlament), ijrochi hokimiyatni Vazirlar Kengashi (hukumat) amalga oshiradi. Atlantika okeani sohillari payettekislik, qumli, kam parchalangan. Shimolida Meseta yassi togʻligining chekka qismlari joylashgan. Esh-trela togʻi — mamlakatning eng baland nuqtasi (1991 m). Gʻarbida togʻlar dengiz boʻyi pasttekisligiga tik tushadi. Teju daryosi janubida Portugaliya past-tekisligi bor. Eng chekka jan.ni Ser-ra-daalgarvi past togʻlari egallagan. Volfram, qalay, mis, temir, qoʻrgʻoshin, uran rudalari, kumir, kaolin, berill, marmar, oltin, kumush konlari topilgan. Iqlimi — subtropik. Oʻrta dengizga xos. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi sohilda 10°, ichki hududlarda 8° gacha, iyulniki — sohilda 20° va ichki hududlarda 27°. Yogʻingarchilik sohilda yiliga 1000 mm, togʻlarda 2000 mm. Doru (Duero), Teju va Gvadiana daryolarida kema qatnaydi. Shimolida togʻ-oʻrmon podzol, markaziy va janubiy hududlarda qoʻngʻir va jigarrang, dare vo-diylarida allyuvial tuproklar. Sohilda botqoq yerlar, shoʻrxok tuproklar koʻp. Mamlakat janubiy oʻsimliklari Oʻrta dengiz atrofiga xos, togʻlar makvis chakalakzorlari bilan qoplangan, shimolidagi togʻlarda tosh eman va poʻkak eman, kashtan, sohilda qaragʻayzorlar uchraydi. Togʻlardagi kattagina maydonlar oʻtloq. Hayvonot dunyosi boʻri, tulki, suvsar, genetta, tipratikan, yovvoyi quyon va hokazolardan iborat. Kemiruvchilar, koʻrshapalaklar, har xil parranda koʻp. Jeresh va Ria Formoza milliy bogʻlari, bir necha qoʻriqxonalar bor.

Aholisining 99% — portugallar; ispanlar va boshqalarlar ham yashaydi. Rasmiy tillar — portugal va mirandes tillari. Shahar aholisi 35% ga yaqin. Dindorlari — katoliklar. Yirik shaharlari: Lissabon, Portu, Amadora.
Portugaliya — industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi — 30%, qishloq xoʻjaligi ulushi — 6% atrofida.
20-asr oxirlarida sanoatda mehnatga layoqatli aholining 33% ishladi va yalpi milliy mahsulotning 40% dan koʻprogʻini ishlab chiqardi. Temir, volfram, mis, uran, qalay rudalari, kumir, oltin, kumush qazib chiqariladi, dengiz suvidan tuz ajra-tib olinadi. Mayda metallurgiya korxonalarida va Lissabon yaqinidagi Seyshal shahridagi zavodda metall eritiladi. Sanoat ishlab chiqarish qiymatining salkam 30% mashinasozlik va metall ishlash korxonalari ulushiga toʻgʻri keladi. Kemasozlik, avtomobil yigʻuv, velosiped, mototsikl, motorlar, ayrim turdagi stanoklar, roʻzgʻor mashinalari, elektrotexnika va radioelektronika asbob-uskunalari ishlab chiqarish rivojlangan. Kimyo va neft kimyosi korxonalarida oltingugurt kislotasi, mineral o'gʻit, sintetik tola va plastmassa ishlab chiqariladi. Toʻqimachilik (ip va jun gazlama toʻqish), tikuvchilik, oziq,-ovqat (zaytun yogʻi, baliq konservalari, vino ishlab chiqarish) sanoati azaldan eksport uchun ishlaydi. Sement, chinni, oyna va sopol ishlab chiqarish korxonalari bor. Yiliga oʻrtacha 30 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi (asosan, GESlarda). Asosiy sanoat markazlari: Lissabon, Portu, Setubal, Barreyru, Braga.
Qishloq xoʻjaligining asosini dex.qonchilik tashkil etadi. P. hududining 50% ishlanadi, shundan 30% haydaladigan yerlar. 10% bogʻ va tok-zor, sitruszor, zaytunzorlar. Asosiy oziqovqat ekinlari: bugʻdoy, makka-joʻxori, javdar, arpa, iyuli, kartoshka. Orollarda banan, ananas, shakarqamish yetishtiriladi. Chorvachiligida qoramol, choʻchqa, qoʻy, ot boqiladi. Sohilda baliq ovlanadi. Qishloq xoʻjaligi aholining oziq-ovqatga boʻlgan ehtiyojini qoplamaydi. Trans p ortining asosiy turi — dengiz kema qatnovi. Dengiz savdo flo-tiningtonnaji 1,1 mln. t dedveyt. Transport yoʻli uzunligi — 3,6 ming km, avtomobil yoʻllari uz. — 70,1 ming km. Lissabonda 1960-yildan metropoliten ishlaydi. Lissabon va Azor orollari (Santamariya)da xalkaro aeroport bor. Asosiy dengiz portlari — Lissabon, Portu.
Iqtisodiyotning umumiy xususiyatlari... Portugaliya sanoat va qishloq xo'jaligi mamlakatidir. Iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko'ra (YaMM, sanoat ishlab chiqarishi, jon boshiga to'g'ri keladigan milliy daromad), u so'nggi o'rinlardan birini egallaydi xorijdagi Evropa... Sanoatda transmilliy va milliy monopoliyalarning yirik korxonalari hukmronlik qilmoqda, garchi kichik ishlab chiqarish va hunarmandchilikning ulushi hali ham yuqori. Sanoat salohiyatining taxminan 2/3 qismi mamlakatning Atlantika sohilida to'plangan. Yalpi ichki mahsulot tarkibida sanoatning ulushi 35 foizga etdi va ulushi qishloq xo'jaligi 13% gacha kamaydi (1984). Portugaliyaning yalpi ichki mahsuloti 1985 yilda 38,5 milliard eskudo edi. Mamlakat iqtisodiyoti chet el kapitali va jahon bozori sharoitlariga juda bog'liq. Dominant pozitsiyalarni iqtisodiyotga kapital qo'yilmalar umumiy hajmining 75 foizidan ortig'iga ega bo'lgan Buyuk Britaniya imperatorlik monopoliyalari egallab turibdi. Portugaliyaning aksariyat hududlari deb atalmish hududda joylashgan. Iberian Meseta, bu qismlar bazasida joylashgan Markaziy va G'arbiy Evropaning Gertsin katlamli mintaqasining chiqib ketishini ifodalaydi. Ular metamorfik shistlar va mneymlar, kvartsitlar va effuziv jinslarning o'zaro qatlamlari bilan gneyslar bilan ifodalanadi. Quyi va (O'rta karbon davriga qadar), asosan terrigen (vulqonlarning ishtirokida) shakllanishlari balandroq. Ular burmalarga burilib, yuqori paleozoy granitoidlarining kirib borishi bilan kesiladi. G'arb bo'ylab va janubiy sohil Portugaliyada zaif dislokatsiyalangan mezozoy-kaynozoy tog 'jinslari chizig'i mavjud. Kech-erta ishqoriy jinslarning halqa intruziyalari bu erda ham ma'lum. Prekambriyalik karbonat jinslari cho'kindi-vulkanogenezli temir rudalarining qatlam konlari (Janubiy Portugaliyadagi Evora kristalli massivi), shuningdek marganets rudalarining ahamiyatsiz konlari bilan bog'liq. Temir rudalarining skarn konlari hosil bo'lishi tonalit seriyasining intruziv massivlari bilan bog'liq. Minerallashuvning maksimal intensivligi postefan davrida qayd etilgan (kech karbonat - erta perm). Intruziyalar hosil bo'lishining so'nggi bosqichlari granit va granit-porfirlarning kichik jismlari bilan ifodalanadi, ular bilan kalay-volfram minerallashuvi bog'liqdir. Xalsedonga o'xshash kvarts tomirlari bilan bog'langan epitermik tipdagi uran rudalarining konlari ham ushbu sohalarga moyil, ammo ularning paydo bo'lishi Alp orogenezi (100 mln. Ga yaqin) bilan bog'liq va asosiy jinslar to'g'onlari bilan bog'liq. Ma'danlar maydalash zonalarida lokalize qilingan. Portugaliya hududidagi Alp davriga polimetal konlari va antimonit va baritning ba'zi ma'danli ko'rinishlari ham kiradi. Ushbu konlar odatda granitlar va prekambriyen metamorfik slanetslardagi yosh yoriqlar zonalari bilan chegaralanadi. Yirik konchilik korxonalarining aksariyati davlatga tegishli. Davlat kapitali vakili: uran qazib chiqarish sohasida Empresa Macional de Uranio (ENU), temir rudasi sanoatida - Ferrominas S. A., ko'mir qazib olishda - Empresa Carbonifera do Douro SARL, metall bo'lmagan minerallarni qazib olishda - kompaniya. Pirites Alentejanas SARL ".
Tog'-kon korxonalarining uskunalari eskirgan. Qidiruv-qidiruv ishlarini jadallashtirish, konlarni o'zlashtirish texnologiyasi, mineral xom ashyo resurslarini inventarizatsiya qilish va tog'-kon uskunalarini takomillashtirish sohasida izlanishlarni jadallashtirish ko'zda tutilgan. Ushbu rejalar foydali qazilmalar importini qisqartirish va bandlikni ko'paytirishga qaratilgan.
Tog'-kon sanoatining asosiy tarmog'i volfram rudalarini va boshqa rangli metallar, piritlar va temir rudalarini qazib olishdir (2-jadval). 1980 yilga kelib Portugaliya: magnetit qazib olish uchun 3 ta, rangli metall rudalarini qazib olish uchun 35 ta kon, shu jumladan. qalay va titan - 5, qalay, titan va tantal - 4, qalay va volfram - 6, volfram va mis - 1, volfram, qalay, mis - 1, oltin va kumush - 10, shuningdek, metall bo'lmagan minerallarni qazib olish uchun 170 ga yaqin karer (parcha tosh, gil, qum). Umuman olganda, 1980 yilda tog'-kon sanoati mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmida sezilarli o'zgarishlar bo'lmadi. Biroq qalay va volfram ishlab chiqarish 1979 yilga nisbatan 18 foizga, mis 40 foizga oshdi.
Tog'-kon sanoati tarkibida (1981) rangli metall rudalarini qazib olish sanoat mahsuloti qiymatining taxminan 34% ni, metall bo'lmagan minerallar - taxminan 61% ni, ko'mir - taxminan 4% va qora metall rudalari - taxminan 1% ni tashkil qiladi. 1975-84 yillarda mineral xom ashyoni qazib olish qiymat jihatidan 2 barobardan ko'proq oshdi.
Yillik ishlab chiqarish hajmi 700 ming tonnadan ortiq bo'lgan ochiq konlarni atrof-muhit nazorati bo'yicha maxsus bo'lim tashkil etish rejalashtirilgan.