1-mavzu: elektr zanjirlari va ularni elementlari

 

---

38 
Ion asboblar. Tok faqat elektronlarning harakatiga emas, balki elektronlarning gaz atomlari 
bilan to`qnashishlarida hosil bo`ladigan ionlarning harakatiga ham bog`liq bo`ladi. Bu asboblar 
guruhiga gazotronlar, tiratronlar, simobli ventillar va boshqalar kiradi. 
Elektrodlar oralig`ida biror gaz bo`lsa tashqi kuchli elektr manai ta`siri ostida turgan elektr 
yoyi paydo bo`ladi. 
O`zgarmas tokni to`g`rilash uchun mo`ljallangan ionda yoki gazrazryadli ikki elektrodli 
asbob gazotroya deb ataladi. 
Tiratron – katod bilan anod orasiga boshqaruvchi tur o`rnatishdan gazotroddir. Ular 
kuchaytirgich sifatida ishlatiladi. 
Ignitron havosi siylaklasjgan shisha yoki metall balondan va simobli katoddan tuzilgan bir 
anodli simobli to`g`rilagichlar. 
Yarim o`tkazgichli asboblar. Bunday soboblarda tok hosil bo`lishi uchun elektronlar va 
“kovaklar” harakatlanishi asosida bo`ladi. Bu harakatlanish yarim o`tkazgichli moddalarning 
kristall panjaralarida bo`ladigan protsesslar bilan izohlanadi. 
Yarim o`tkazgichli asboblarni elektron va ion asboblarga ko`ra bir qator afzalliklari bor, yani 
ularda vakkum hosil qilish va katodni qizitish zarurati yo`q. Ular ixcham, mexanik mustahkam 
va hizmat muddati bir muncha ortiq, arzon va foydalanishda ancha qulay. Bunday afzalliklarga 
ko`ra yarim o`tkazgichli asboblar texnikasi barcha sohalarda elektron va ion asboblarini siqib 
chiqaramoqda. 
Yarim o`tkazgichli asboblar tayyorlashda ko`p tarqalgan terminiy va kremniydan 
foydalaniladi. 
Elektr o`tkazuvchanligi jihatidan yarim o`tkazgichlar metallar bilan dielektriklar o`rtasida 
turadi. Yarim o`tkazgichlarni elektr o`tkazuvchanligi harorat, yorug`lik, bosim, kuchli elektr 
maydoni ta`sirida o`zgarishi mumkin. Yarim o`tkazgichlarga biroz aralashma qo`shilganda, 
ularni o`tkazuvchanligi bir necha million marta o`zgarishi mumkin.
Tashqi elektr maydon ta`sirida erkin elektronlar harakatlanib, elektron o`tkazuvchanlikni 
hosil qiladi (n-o`tkazuvchanlik). 
Erkin elektronlar hosil bo`lishida kovalent bog`lanishlarda bo`sh joy “elektron kovak” hosil 
bo`ladi. 
Kovak mavjud bo`lganda bog`lanish elektronlaridan biri kovak o`rnini egallashi mumkin va 
bu erda normal bog`lanish tiklanadi, biroq boshqa joyda normal bog`lansih buziladi, bu kovak 
o`rnini boshqasi egallaydi. 
Tashqi elektr maydoki maydoni ta`sirida kovaklar maydon yo`nalishida siljiydi. Kovaklarni 
siljishi kattalik jihatidan elektronlar zaryadiga teng bo`lgan musbat zaryadlar tokiga ekvivalent. 
Bu protsess kovakli o`tkazuvchanlik deb ataladi. (p-o`tkazuvchanlik). 
Demak yarim o`tkazgichlarning o`tkazuvchanligi elektron va kovakli o`tkazuvchanliklar 
yig`indisidan iborat bo`ladi. 
Yarim o`tkazgich kristaliga boshqa elementlarni atomlarini kiritib, kristalda erkin 
elektronlarning kovaklardan ko`p bo`lishiga yoki aksincha kovaklarning erkin elektronlardan 
ko`p bo`lishiga erishish mumkin.
Masalan germaniy atomini kristall panjarasi besh valentli atomli mishyak, surma yoki fosfor 
kabi modda aralashmasi kiritilsa ularni to`rtta atomi germaniyning to`rttala atomi bilan 
bog`lanishadi. Natijada ularni beshinchi elektroni erkin qoladi. Bunday aralashma elektron 
o`tkazuvchanlikni oshiradi (n-o`tkazuvchanlik). 
Agarda germaniy atomiga uch valentli indiy, gaily, alyuminiy kabi aralshma kiritilsa u holda 
ularni elektronlari germaniyni qo`shni uch atomlari bilan kovalent bog`lanishadi, natijada 
germaniy to`rtinchi atomi bilan bog`lanish yo`qoladi, chunki ularni to`rtinchi elektroni yo`q.
Barcha kovalent bog`lanishlar tiklanishi mumkin, qachonki etishmayotgan to`rtinchi elektron 
yaqinroqdagi germaniy atomidan olinsa. Bu holda germaniy atomini tashlab ketgan elektron 
o`rnida kovak hosil bo`ladi, u esa qo`shni germaniy atomi elektroni orqali to`ldirishi mumkin. 

---

39 
Natijada kovaklar harakati sodir bo`ladi. Atomdagi valent elektronlar soni oz bo`lgan aralashma 
asosiy yarimo`tkazgichga nisbatan kovakli o`tkazuvchanlik keltirib chiqaradi. Bunday moddalar