1-mavzu: falsafa fani predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

ekologiya, demografiya, xavfsizlik, xalqaro jinoyatchilik, energetika resurslari, qashshoqlikka 
chek qо‘yish muammolarini kiritish mumkin.
Kо‘rib turganimizdek, falsafaning predmetini qandaydir bitta, qat’iy cheklangan, muayyan 
masalalar doirasi bilan bog‘lash mumkin emas. U vaqt omiliga va obyektiv sabablar tо‘plamiga 
qarab, doim u yoki bu muammo yoki ularning muayyan majmui tarzida birinchi о‘ringa chiqadi. 
Ammo bu boshqa mavzular, masalalar va muammolar о‘z ahamiyatini yо‘qotadi va falsafa 
chegarasidan chetga chiqadi, uning tahlil predmeti bо‘lmay qoladi, degan ma’noni anglatmaydi. 
Bosh mavzularni ikkinchi, uchinchi yoki undan ham keyingi о‘ringa surib qо‘yadi, ular muayyan 
davrda va tegishli sharoitda falsafiy diqqat markazidan о‘rin olish yoki falsafiy muammolarning 
ustuvorliklar yunalishi bо‘ylab yuqoriga kо‘tarilish uchun о‘z vaqtini «kutib», gо‘yoki panada 
turadi, desak, tо‘g‘riroq bо‘ladi. Ayni shu sababli biz falsafa tarixida qiziqishlardagi 
ustuvorliklarning muttasil о‘zgarishini, u yoki bu masala bosh masalaga aylanishi, falsafiy 
hamjamiyatning asosiy e’tibori ma’lum vaqt mobaynida unga qaratilishini kо‘ramiz.
Endi Faylasuf kim, degan savolga javob beraylik. «Filosof» so’zini ham yuqorida 
aytganimizdek, ilk bor buyuk matematik va mutafakkir Pifagor qo’llagan. Bu tushunchaning 
ma’nosini u Olimpiya oyinlari misolida quyidagicha tushuntirib bergan: anjumanga keladigan bir 
guruh kishilar bellashish, kuch sinashish, ya’ni o’zi va o’zligini namoyon etish uchun, ikkinchi bir 
guruh — savdo-sotiq qilish, boyligini ko’paytirish uchun, uchinchisi esa, oyindan ma’naviy oziq 
olish, haqiqatni bilish va aniqlashni maqsad qilib oladi. Ana shu uchinchi guruhga mansub kishilar, 
Pifagor talqiniga ko’ra, faylasuflar edi. 
Bu, bir qarashda, oddiy va jo’n misolga o’xshaydi. Ammo uning ma’nosi nihoyatda teran. 
Chunki, inson umri ham shunday. «Dunyo teatrga o’xshaydi, unga kelgan har bir kishi sahnaga 
chiqadi va o’z rolini oynab dunyoni tark etadi», degan fikr bejiz aytilmagan. Kimdir bu dunyoga 
uning sir-asrorlari to’g’risida bosh ham qotirmasdan kelib ketadi, umrini yeyish-ichish, uyro’zqor 
tashvishlari bilan o’tkazadi. Boshqasi — nafs balosiga berilib, mol-mulkka ruju qoyadi. Uchinchisi 
esa, olam hikmatlarini o’rganadi, umrini xayrli va savob ishlarga sarflaydi, boshqalar uchun ibrat 
bo’larli hayot kechiradi. 
Qadimgi davrlarda har tomonlama chuqur bilim va katta hayotiy tajribaga ega bo’lgan, inson 
ma’naviyatini boyitish va haqiqatni bilishga intiluvchi kishilarni faylasuf deb ataganlar. Fozil va 
komil insonlargina falsafa bilan shug’ullanganlar. Aslida, o’sha davrlarda falsafani o’rganish 
deyilganda, ilmning asoslarini egallash ko’zda tutilgan. Grek mutafakkiri Geraklit (eramizdan 
avvalgi 520—460 yillarda yashagan) shogirdlariga murojaat qilib, «Do’stim, sen hali yoshsan, 
umringni bekor o’tkazmay desang, falsafani o’rgan», deganda aynan ana shu haqiqatni nazarda 
tutgan. 
"Boshqa bir buyuk grek faylasufi Epikur (eramizdan avvalgi 470—399-yillarda yashagan) 
bu haqiqatni quyidagicha ifoda etgan: «O’z-o’zingni yerga urish, tubanlashish nodonlikdan boshqa 
narsa emas, o’zligingdan yuqori turish esa — faylasuflikdir». 
Xuddi shuningdek, Sharqda ham Konfutsiy va Moniy, Xorazmiy va Forobiy, imom Buxoriy 
va imom Termiziy, Beruniy va ibn Sino, Naqshband va Navoiy kabi donishmand bobolarimiz o’z 
hayotiy kuzatishlari va tajribalarini umumlashtirish, insonga xos xato va kamchiliklardan saboq 
chiqarish, bashariyat tomonidan to’plangan bilim va tajribalarni o’zlashtirish orqali faylasuf 
darajasiga ko’tarilganlar. 
Umuman olganda, bilimdon kishilarning barchasini ham donishmand yoki mutafakkir deb 
bo’lmaydi. Haqiqiy faylasuflar hayotda nihoyatda kam bo’ladi. Ular o’z davri va millatining 
farzandi sifatida insoniyat tarixiga katta ta’sir ko’rsatadi. Xudoning o
’
zi aql-zakovat, iste’dod, 
kuch-quvvat ato etgan, yorqin tafakkurga ega bo’lgan bunday buyuk shaxslar umumbashariy 
taraqqiyot miqyosida tanilgan, teran insoniy g’oyalar, ma’naviy boyliklarning qadr-qimmatini 
chuqur anglaydigan donishmand odamlar bo
’
lgan. 
Dunyoqarashning bir kishiga yoki alohida shaxsga xos shakli individual dunyoqarash 
deyiladi. Guruh, partiya, millat yoki butun jamiyatga xos dunyoqarashlar majmuasi esa, ijtimoiy 
dunyoqarash deb yuritiladi. Ijtimoiy dunyoqarash individual dunyoqarashlar yig’indisidan 

---

dunyoga keladi, deyish mumkin. Bunda ijtimoiy dunyoqarashning umumiy va xususiy shakllarini 
hisobga olish lozim. 
Kundalik hayotiy tajribalar asosida jamiyatda, odamlarda oddiy, o’z-o’zicha rivojlanuvchi 
(stixiyali) mohiyatga ega bo’lgan qarashlar, tushunchalar, g’oyalar shakllanadi. Bu — 
dunyoqarashning o’z-o’zicha rivojlanuvchi (stixiyali) shakli hisoblanadi. Uni ko’pincha hayotiy 
falsafa, deb ham ataydilar. 
Hayotiy falsafaning doirasi juda keng bolib, ongning sodda namoyon bo’lish shakllarini 
ham, oqilona va sog’lom fikrlarni ham o’z ichiga oladi. Hayotiy falsafa yoki oddiy amaliy 
dunyoqarashning o’ziga xos turini inson faoliyatining turli sohalaridagi bilim va tajribalar ta’sirida 
shakllanayotgan qarashlar tashkil etadi. «Har kimning o’z falsafasi bor» deyilganida ana shu hol 
anglanaladi. Demak, dunyoqarash o’zining kundalik ommaviy shakllarida chuqur va yetarli 
darajada asoslanmagan stixiyali xarakterga ega. Shuning uchun ham ko’p hollarda kundalik 
tafakkur muhim masalalarni to’g’ri tushuntirish va baholashga ojizlik qiladi. Buning uchun olamni 
ilmiy tahlil qilish va bilish zarur.