1-Mavzu: Falsafaning fan va dunyoqarashga doir mohiyati Reja

Dunyoni falsafiy idrok etishning o‘ziga xos xususiyati, dunyoni bilish, sezish, 
ko„rish va tushunishning butunlay yangi sohasi – falsafa vujudga kelishida 
namoyon bo„ladi. Darhaqiqat falsafa – bu nafaqat u yoki bu odam 
dunyoqarashining shakli, balki ijtimoiy ong shakli, odamlar borlig‗i va bilishining 
umumiy tamoyillari, ularning dunyoga munosabati aks etuvchi, tabiat, jamiyat va 
tafakkurning eng umumiy qonunlari kashf etiluvchi va ta‘riflanuvchi ma‘naviy 
faoliyatdir. Ya‘ni bu dunyoga va insonning undagi o‗rniga nisbatan qarashlarning 
umumiy tizimidir.
Bunday qarashlar zamirini savollar va insonning ularga javob topish istagi 
yotuvchi oqilona yo‗l bilan olingan bilimlar majmuini tashkil etadi. Ammo bilish 
shunday bir tabiatga egaki, bir savolga javob ko‗pincha boshqa bir talay savollarni 
yuzaga keltiradi va ba‘zan muammoga nafaqat oydinlik kiritmaydi, balki uni 
yanada chigallashtirib, insonning qiziquvchanligini oshiradi va yangi tadqiqotlarga 
da‘vat etadi. Xullas, bunda ijod, tinimsiz izlanish, yangilikka intilish muhim o‗rin 
egallaydi. 
Agar mifologiya va dinda javobga urg„u berilsa, bilishning butun mazmuni unda 
mujassamlashsa, falsafada savol, masala birinchi o„rinda turadi. U to„g„ri va 
yaxshi ta‟riflangan bo„lsa, muammoning mohiyati aniq aks etadi. Savol, masala 
insonni ijodga rag„batlantiradi, toki unga qoniqarli javob olinib, haqiqatning 
tagiga etilganiga ishonch paydo bo„lmagunicha insonni izlanishga da‟vat etadi. 
1
Ясперс К. Смысл и назначение истории. – М., 1991. – С.32-34.

---

Bunda savolning o‗zi, muammoning qo‗yilishi javobdan kam ahamiyat kasb 
etmaydi, ba‘zan undan ham muhimroq deb qaraladi.
Shuni ham qayd etib o‗tish lozimki, falsafa, garchi muayyan natijalarga, 
mukammal ta‘riflarga, uzil-kesil xulosalarga intilsa-da, lekin shuning o‗zi bilan 
kifoyalanmaydi. Falsafani avvalo inson madaniyati sohasida yuz berayotgan, turli 
qarama-qarshiliklar va o‗zaro ta‘sirlar bilan uzviy bog‗liq va ayni vaqtda o‗zga 
sohalarga o‗tish va ularda gavdalanish qobiliyatiga ega bo‗lgan ma‘naviy jarayon 
sifatida tushunish lozim.
Bundan xulosa shuki, falsafiy mushohada yuritish savol berish, shubha qilish, 
javoblar izlash va kuni kecha echilgan deb hisoblangan, shak-shubhasiz bo„lib 
tuyulgan masalalarga qaytish demakdir. Falsafa uchun «boqiy», uzil-kesil 
aniqlangan haqiqatlar, «noqulay», «ilmoqli» savollar yoki man etilgan mavzular 
mavjud emas. Falsafa savollar berish, narsalar va hodisalar mohiyatini anglashga 
urinish orqali bilish doirasini kengaytirishga harakat qiladi.
Xullas, falsafa haqiqat qanday bo„lsa, uni shunday ifodalab ko„rsatishdir, din esa 
–uning ramziy, timsoliy aks etishi. Falsafa asos va mohiyat bo„lsa, din timsol va 
shakl. Dialektik munozara usuli jamiyatning kam sonli ayonlari uchun kerak. 
Vahiy yo‗lidagi ifoda – xalq ommasining idroki, tarbiya va ta‘limi uchun kerak.