1-mavzu: falsafaning prеdmеti va asosiy mavzulari. Falsafiy dunyoharash. (2 soat)

3-masala: Tasavvuf va uning tariqatlari. Tasavvuf falsafiy oqim va diniy-ma'naviy hodisa sifatida islom dini doirasida (ko'pgina ichki sabablar va ba'zi tashqi unsurlar - buddaviylik va hindiylikning ilk diniy tasavvurlari, sharqiy hri­stian tarkidunyochiligi, neoplatonizm kabilarning ta'siri ostida) paydo bo'ldi. Tasavvuf uchun vahdoniyat - Olloqning birligi, Olloq va olamning porlab turishi, fano bo'lish, orif shahsining tangri taolo bilan ruqan birlashib ketishi kabi mushohadalar muhim aqamiyat kasb etadi. Bu oqim namoyandalari va tarafdorlarini sufiylar, deb ataganlar va «sufizm» atamasi shundan paydo bo'lgan. Ilk sufiylar aqolining kambaqal toifasi orasida shakllangan. Ularning harashlari istilochilar zulmi, adolatsizlik, ijtimoiy tengsizlikka harshi norozilik belgisi sifatida qam yuzaga kelgan.
Tasavvufning muhim jiqatlari yirik musilmon ilohiyotchisi Abu qamid Muqammad ibn Muqammad al-Gazzoliyning (1059-1111) «Diniy ilmlarning tiriltirilishi» asarida bayon etilgan. Ul zot dunyo qonuniyatlarini aql orqali bilishni e'tirof etgan. Lekin Olloqni aql bilan anglash mumkin emasligini ta'kidlaganlar. U faqat qalb, mahsus ruqiy harakatlar - iltijo-ibodatlar ko'magida bilib boriladi. Mantiq, tabiatni bilish Ollohni tanishga qalal bermasa, ular aqamiyatlidir, agar aksincha bo'lsa, ularniig makomi chegaralanadi.
Tasavvufda kubraviya, yassaviya, naqshbandiya tariqat- sUlug’lari keng tarqalgan.
Kubraviya tariqatining asoschisi Najmiddin Kubrod (1154-1226). Hivada tug’ilgan , yozgan asarlari orasida «Illapxus-sunna val-masolih", «Uzili ashara», «Favoihul-jamol» kabil mashhurdir. Kubraviya tariqatining moqiyati unta uzilda mujasamlashgan. Bular - tangriga o'z hohishi bilan yuzlashish, zu fi dunyo - harqanday lazzatdan o'zini tiyish, tavakqo'l - Ollohga e'tiqodi poqligi uchun barcha narsalardan voz kechish, qanoat, o'zlat - hilvatni ihtiyor qilish, mulozamat az-zikr uzluksiz zikr, tavajjuh - qalkga muhabbat qo'yish, sabr - nafs balosidan ozod bo'lish, muroqaba - tafakkurga gark bo'lish, rizo - tangri ho'shnudligini qozonishdan iborat.
Yassaviya tariqatining asoschisi Hoja Ahmad Yassaviydir (116 vafot etgan). U Turkistonning Sayram mo'zofotida tug’ilgan , orif maqomiga erishgan.
Yassaviyning oddiy halq tushunadigan uslubda yozilgan, tasavvufiy harashlarini aks ettirgan hikmatlari devonida o'z aksini toptan. Unda ilohiy ishq, qaq vasliga etishish, uning ishqida parvona bo'lish, undan boshqa narsaga ko'ngil qo'ymaslik haqida fikr yuritilgan. Yassaviy riyozat, chilla, zikrga aloqida aqamiyat berib, qayotining aksariyatini chillahonada o'tqazgan. Yassaviy tariqati Turkiston o'lkasi, Ozarboyjon, Turkiya, Shimolda - Kozongacha, harbda - Bolqongacha keng tarqalgan.
Hoja Ahmadning 63 eshida Yassida er ostiga kirgan uning qayotida sifat jiqatidan yangicha qayoti boshlanadi. Bunday oliy holatni Yassaviy «ulmay turib ulish» deb ataydi.
Ahmad Yassaviy (Rosoilda) inson ko'ragida besh gumbaz borligini aytadi:
qalb yoki ko'ngil; ruh; sirr; hofiy yoki mahfiylik; ihfo, ya'ni ezgulik.
Ahmad Yassaviy ruqiy olamning barcha gunbazlarini diliga jo etgan. Endi uning qaq-taolo bilan muloqot qilishiga kundalik ikr-chikr tashvishlar qalal beraolmaydi. Donishmand «Hikmatlar to'plamida» shunday yozadi:
Chin oshiklar doim tirik ulgan emish
Arvohlari er ostiga kirgan emish
Zohid, obid bu ma'noni bilgan emish
Chin oshikni qaloyikning Hizri bulgay
Umuman tasavvuf, jumladan Ahmad Yassaviy Tasavvufida fano muammosi hano'zgacha tadqiqotchilar tomonidan sezilarli darajada tadkik etilmagan. Uning ta'limotida «fano» tushunchasini insonni gofillik va qaflat deb atalishi bedavoqusurlardan ozod etishi, manmanlikdan poklanish, tubanlikdan qutilish ma'nosida tushinish lozim. Ko'pgina mualliflar Aqmad Yassaviyni halq ommasini sinfiy ko'rashga chorlamaganlikda ayiblashadi. U qayotida kishilarni hech qachon hech qanday sinfiy ko'rashga chorlamagan.
Yassaviy tanlagan yo'l o'ziga hosdir. Bu yil insonning o'z gunohlarini aqloqiy nuhson va kusurlarini ayovsiz ochib tashlash va ulardan qalos bo'lish ko'rashidir. Bu yo'l uning fikricha yagona yo'ldir. har bir kishi o'zining qaqikiy aqloqiy kamolatida, komil inson bo'lib etishish jarayonida «SHayton vas-vasasi»dan qutilish uchun o'z jonini qam, moli-mulkini qam ayamasligi lozim.
Bu tasavvuf uchun umumiy yo'ldir. Mutafakkirlarning diniy-aqloqiy harashlarida dunyodan butun yuz o'girilmaydi. Chunki inson qayoti uchun nozi-ne'matlar kiyim-kechaqlar, turar joy zarur ekanligini mutafakkir tushunmaydi deyish noo'rin qisoblanadi. Yassaviyda nodonlik, jazolat, bandnafslik, molu dunyoga hirs qo'yish illatlari va ularni shakllantiradigan momillar qoralanadi, ulardan uzoqlashishga da'vat qilinadi. Mutafakkir «tolib men» deb, qammaga jar solib, aslida esa nomahramlarga yomon ko'z bilan boquvchilarni, «ko'zlarida nami yo'q» kiynalmaydiganlarni qattiqqoralaydi.
Yassaviyning «gunoh dardi»ni doimo joni dili bilan his qilib turish falsafasini talqin qilishda yuzaki haraganda unga har-hil sifatlar berish bilan kifoyalanish mumkin. Agar unga moqiyat nuqtai nazardan turib e'tibor bersak, uni dini islomga e'tiqod etuvchilar uchun muhim aqamiyat kasb qilinligini syozamiz. Bundan tashhari har-bir inson, u qanday dinga imon keltirishi yoki keltirmasligidan qat'i nazar o'zini vijdon dardidan forigman deb faraz qilmasligi lozim. Insondagi vijdon osudaligi, uning sustkashligi bunday kimsani vahshiy hayvonlar bilan yaqinlashtirsa, uning jamiyat qayotida barharor hodisa sifatida amal qilishi esa umumiy inqirozning qaqikiy alomatidir. Aqmad Yassaviy tasavvuf falsafasining buyuk vakili sifatida bu ma'lum jarayonning sodir bo'lishini oldindan ko'ra bilgan.
Baqouddin Naqshband (1318-1389 yillar) naqshbandiya tariqatining asoschisidir. Bu ta'limotning moqiyati «Dil - ba yoru dast - ba kor» shiorida yaqqol ifodasini topgan. Inson Olloh inoyati natijasi bo'lib, bu dunyoni uno'tib qo'ymasligi lozim, uning qalbi doimo Ollohda, qo'li esa mehnatda bo'lmoqi lozim. U tasavvufning barcha tariqatlari singari shariat, tariqat, ma'rifat va qaqikit makomlarini e'tirof etadi.
Naqshbandning ta'kidlashicha, shariat - ahdga vafo, islomning beshta asosiy talabiga rioya qilish, dil va til birligi. Tariqat esa, o'zidan kechish, fano bo'lishdir. qaqikat - behuda ishlardan uzoqlashish, qaq ishlarga boqlanish. Demak, shariat - qonun, tariqat - yo'l. qonun vujud va qalbni tarbiyalaydi. Yo'l esa ko'ngilni poqlab, ruhni iloqiy quvvatdan bahramand qiladi.
Kubraviya, yassaviya va naqshbandiya ta'limotlari ma'naviyatimiz tarihida juda katga o'rin tuggan. Ular ma'naviy taraqqiyotda muhim aqamiyatga molik bo'lib, o'z ta'sirini qaligacha yo'qotmagan.
Mustaqillik tufayli sufizm ta'limotiga, uning vakillari ijodiga, shu jumladan Yassaviy ijodiga, uning merosiga munosabat o'zgaradi. Dinoshmand asarlari nashrdan chiqmoqda. O'zbekistonda milliy ong, milliy ruhning shakllanishida uning ma'naviy merosi katta aqamiyatga ega.