1-mavzu. Gidravlika fanining tarixi va rivojlanishi

1.7. Suyuqlikda ichki ishqalanish haqida Nyuton gipotezasi. 
Suyuqlikni yuzasi katta bo`lgan idishga solib, uning yuziga biror plastinka 
qo`ysak va bir plastinkani ma'lum bir kuch bilan torta boshlasak, suyuqlik 
zarrachalari plastinka sirtiga yopishishi natijasida harakatga keladi (1.2-rasm). 
Agar plastinkaning F kuch ta'sirida olgan tezligi U bo`lsa, u bilan yonma-yon 
turgan zarrachalar ham U tezlikka ega bo`ladi.

---

Suyuqlikning qalinligi bo`yicha bir qancha yupqa qatlamlar bor deb faraz qilsak, 
u plastinkadan pastki devorga tomon kamayib boradi. Harakat ixtiyoriy qatlamda 
uning ustida joylashgan boshqa qatlam zarrachalari orqali beriladi. Bu harakat 
suyuqlik qatlamlarining deformatsiyalanishiga olib keladi. 
1.2-rasm. 
Qovushoqlik tushunchasiga doir chizma 
Agar suyuqlik ichida pastki sirti idishning asosidan y
1
 
masofada, ustki sirti esa 
y
2
 
masofada bo`lgan suyuqlik qatlamini ko`z oldimizga keltirsak, yuqoridagi
muloxazalarga asosan uning pastki sirtida tezlik 
u
1
, yuqori sirtida esa 
u
2
 
bo`ladi. 
Shunday qilib, olingan qatlamning qalinligi 
∆y=y
2
 - y
1
 
bo`yicha suyuqlik tezligi 
u
2
-u
1
=

u 
miqdorga o`zgaradi, ya'ni qatlamning yuqorigi sirti pastki sirtiga 
nisbatan 
siljiydi 
va 
qatlam 
1.2-rasmdagi 
shaklda 
ko`rsatilgandek 
deformatsiyalanadi. Siljish burchagini 

 
deb belgilasak, siljish kattaligi 
tg

=

u/

y 
bo`ladi. qatlam qalinligini cheksiz kichraytirib, differentsial 
belgilashga o`tsak, u holda yuqoridagi nisbat tezlik gradiyenti 
(du/dy) 
ni beradi. 

---

Suyuqlik sirtidagi plastinkaga qo`yilgan kuch qancha katta bo`lsa, siljish 
shuncha ko`p bo`ladi. Bu esa qo`yilgan kuch bilan tezlik gradiyenti orasidagi 
bog`lanishni ko`rsatadi. Shunday qilib, suyuqliklardagi ichki ishqalanish kuchi 
tezlik gradiyentiga bog`liq. 
1686 yili I.Nyuton ana shu bog`lanishni chiziqli bog`lanishdan iborat degan 
gipotezani oldinga surdi. Bu gipotezaga asosan, suyuqlikning ikki harakatlanuvchi 
qatlamlari orasidagi ishqalanish kuchi F qatlamlarning tegib turgan sirti S va 
tezlik gradiyenti 
dU/dy 
ga proportsional, ya'ni 
F = 

µ S du/dy
(1.11) 
Proportsionallik koeffitsiyenti 
µ 
dinamik qovushqoqlik deb ataladi. 
Hisoblash ishlarini osonlashtirish uchun ishqalanish kuchining birlik yuzaga to`g`ri 
kelgan kattaligi yoki ishqalanish kuchidan hosil bo`lgan urinma zo`riqish deb 
atalgan kattalikka o`tish zarur bo`ladi. Bu kattalik grekcha 

 
harfi bilan 
belgilanadi. 

 = F / S = 

 µ du / dy
(1.12) 
bunda musbat va manfiy ishora tezlik gradiyenti yo`nalishiga qarab tanlanadi.
NAZORAT SAVOLLARI: 
1. Gidravlika nimani o`rganadi. 
2. Gidravlika fanining kelib chiqishi va uning tarixi. 
3. Gidravlikaning hozirgi zamon mashinasozligida va qishloq xo`jaligida 
qo`llanishi. 
4. Bosim tushunchasi. 
5. Suyuqliklarga ta'sir qiluvchi kuchlar. 
6. Suyuqliklarda solishtirma og`irlik, solishtirma hajm. 
7. Suyuqliklarda zichlik. 
8. Suyuqliklarning issiqliklardan kengayishi. 

---

9. Suyuqliklarning siqilishi. 
10. Suyuqliklarda qovushoqlik.