1-мавзу: “Ходимлар меҳнатини ташкил этиш” фанининг предмети ва вазифалари

10-мавзу: Иш вақти сарфининг туркумланиши.

1. 
   Иш вақти тўғрисида тушунча, иш вақти сарфи ва унинг туркумланиши.
   
2. 
   Ходимнинг иш вақти сарфлари турларининг мазмуни ва ўзига хос хусусиятлари.
   

10.1. Иш вақти тўғрисида тушунча, иш вақти сарфи ва унинг
туркумланиши (классификацияси)
Ўзбекистон Республикаси «Меҳнат Кодекси»нинг 114-«Иш вақти тушунчаси» моддасида, «Ходим иш тартиби ёки графигига ёхуд меҳнат шартномаси шартларига мувофиқ ўз меҳнат вазифаларини бажариш лозим бўлган вақт иш вақти ҳисобланади», деб ёзилган. Ундан ташқари шу кодекснинг 115 - «Иш вақтининг нормал муддати» моддасида «Ходим учун иш вақтининг нормал мудати ҳафтасига қирқ соатдан ортиқ бўлиши мумкин эмас», деб ҳам кўрсатилган. Шу моддада «Олти кунлик иш ҳафтасида ҳар кунги ишнинг муддати етти соатдан, беш кунлик иш ҳафтасида эса саккиз соатдан ортиб кетмаслиги лозим», деб қайд этилган. Шундай экан, иш вақти деганимизда қонун билан белгиланган маълум вақт бирлиги тушунилади. Белгиланган вақт бирлиги давомида корхона ва ташкилотларда ходимлар ўзлари учун белгиланган иш ва вазифаларни бажарадилар.
Корхоналарда муайян бир буюмни ишлаб чиқариш учун унга сарфланадиган ҳақиқий вақт нормасини ёки маҳсулот ишлаб чиқариш нормасини белгилаш керак. Бунинг учун уни бажаришга қанча иш вақти талаб қилинишини ўрганиш ва аниқлаш ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Меҳнатни ташкил этиш ва нормалаш нуқтаи назаридан ишлаб чиқариш жараёнини тайёрланаётган маҳсулотга, кўрсатилаётган хизматга кетадиган вақт сарфини кўпайтириш жараёни сифатида қараш мумкин. Шу муносабат билан меҳнат нормаларини ҳисоблаганда туғиладиган дастлабки савол шундан иборат бўладики, қайси иш вақти сарфлари зарурий ҳисобланади ва меҳнат нормасига қўшилиши шарт? Ундан ташқари, корхонадаги ходимлар ва жиҳозларнинг иш вақти фондларидан самарали фойдаланиш даражаларини аниқлаш ҳам ўта муҳим аҳамият касб этади. Бу масалаларнинг ижобий ечими, биринчи навбатда, иш вақти сарфининг таснифи ёрдамида топилади. Шу асосда вақт нормаси таркиби ва ундан самарали фойдаланиш ҳолати ҳам таҳлил этилади.
Иш жойларида иш вақти кўп йўналишларда сарф қилинади. Бу сарфларнинг баъзилари фойдали, баъзилари эса бефойда бўлади. Фойдали сарфлар жуда мураккаб структурага эга бўлиб, булар ишлаб чиқаришда меҳнатнинг самардорлигига турлича таъсир кўрсатади. Иш вақтининг зое кетишига сабаблар ҳам ҳар хил бўлади. Уларни бартараф қилишга алоҳида ёндашиш керак. Корхоналарда жами иш вақти фондидан тўғри фойдаланишни ташкил қилиш муҳандис, техник, иқтисодчилар ва хизматчиларнинг энг муҳим вазифаларидан биридир.
Корхонадаги жами иш вақти фонди деганда, битта ходмининг соат ҳисобида муайян вақт (иш куни - смена, декада, ой, йил) ичида фойдали иш вақти фондини айни мана шу ишлаб чиқаришда ёки хизмат кўрсатишда ишлаётган ҳамма ходимлар сонига кўпайтириш йўли билан аниқланиши тушунилади.
Жами иш вақти фондини аниқлаш учун иш вақти, яъни иш куни (овқатланишга кетадиган танаффус вақтини чегириб ташлаб) ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш топшириғида назарда тутилган иш бажарилаётган вақтга ҳамда ходим у ёки бу сабабларга кўра ишлаб чиқариш топшириғини бажариш билан банд бўлмаган танаффус вақтларига бўлинади.
Ишлаб чиқаришда иш вақти сарфи ўрганилаётганда – кузатилаётганда ходимнинг иш вақтини ҳамда жиҳознинг ишлаб туришини ўрганиш керак. Бир муддат ичидаги иш вақти сарфи, ижрочининг иш билан банд бўлган вақти билан ҳамда жиҳознинг бекор туриб колган вақтини ёки бунинг аксини ўз ичига олганлиги учун ва иш вақти сарфини ҳам ишчига нисбатан, ҳам жиҳозга нисбатан классификацияларга бўлиб, алоҳида-алоҳида қараб чиқиш керак.
Иш вақтини илмий классификациялаш, яъни туркумларга ажратиш, меҳнатини нормалаш амалиётида кўп учрайдиган қуйидаги саволларга тўғри жавоб топишга имконият яратиши керак:
а) қайси иш вақти сарфлари ҳақиқатда ҳам зарур, шунинг учун вақт нормаси таркибига кириши керак?
б) қайси иш вақти сарфлари шарт эмас ва вақти нормаси таркибига қўшилмаслиги керак?
в) иш вақти ҳақиқий ва режалаштирилган сарфининг таркиби қанчалик мақсадга мувофиқ?
г) иш вақтидан фойдаланилмаганлиги натижасида вужудга келган имкониятларнинг катталиги ҳамда уларни ишлаб чиқаришга ёки хизмат кўрсатишга жорий этиш туфайли меҳнат унумдорлигини ошириш даражаси қандай?
Юқорида кўрсатилганлардан ташқари, иш вақти классификацияси меҳнатни ташкил этиш ва нормалашнинг асосий йуналишлардан ва мақсадларидан биридир. Меҳнат нормаларини ҳисоблашнинг аналитик ва жамлаш услублари ҳам шу классификацияга суянади ва мосланади. Иш вақти классификацияси ёрдамида ҳар хил корхоналарда, бўлимларда, участкаларда, иш жойларида иш вақтидан фойдаланиш даражаси аниқланади, унга тегишли баҳо берилади, илғор иш усул ва услублари ҳамда ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатишнинг қўшимча имкониятлари аниқланади, меҳнат тақсимоти ва кооперациясини такомиллаштириш билан боғлиқ бўлган саволларга жавоб топишга имкони туғилади.
Иш вақти классификациясини қуйидаги иккита схемада кўриш мумкин.
Ходимнинг иш вақти сарфи классификацияси (2-чизма) ҳамда жиҳозлардан фойдаланиш вақтининг классификацияси (3-чизма) бир-бири билан чамбарчас боғланган. Шунинг учун ҳам бу иккала классификация учун умумий бўлган ва қабул қилинган атама – «вақт сарфи», атамасини ишлатиш мумкин.
Ходимнинг иш вақти қуйидаги икки гуруҳга: иш вақтига ва танаффус вақтига бўлинади. Иш вақти, ўз навбатида, ишлаб чиқариш топшириғини бажариш учун сарфланадиган вақтга ва ишлаб чиқариш топшириғини бажаришда кўзда тутилмаган ишларни бажариш учун сарфланандиган иш вақтига ажралади.
Ишлаб чиқариш топшириғини бажариш вақти мазкур буюмни тайёрлаш учун технологик жараёнда кўзда тутилади, операцияларни ва ишларни бажариш вақти билан боғлиқ. Бу хилдаги вақтга норма белгиланиши лозим вақт бўлиб, у вақт нормаси таркибига киритилади. Ишлаб чиқариш топшириғини бажариш учун керакли вақт унумли иш вақтига киради.
Ишлаб чиқариш топшириғини бажаришда кўзда тутилмаган иш вақти тасодифий иш вақтига ва унумсиз иш вақтига бўлинади.
Тасодифий иш вақтига мазкур ижрочи учун ишлаб чиқариш топшириғини бажаришда кўзда тутилмаган, аммо ишлаб чиқариш жараёнида қилиниши зарур бўлиб қолган ишлар киради.
Унумсиз ишга технологик жараёнда кўзда тутилмаган, аммо унинг бажарилиши маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтиришга ёки унинг сифатини яхшилашга ҳеч қандай ёрдам бермайдиган операциялар киради. Масалан, турли загатовкаларда ишлов беришда ортиқча припускларни олиб ташлаш, бундан олдинги операцияларда йўл қуйилган ёки мазкур ижрочининг айби билан содир бўлган нуқсонларни тузатиш, нотўғри йиғилган узелни ажаратиш ва қайтадан йиғиш, ишчининг загатовкани, асбобни, мосламаларни олиб келиши, устани (мастерни) қидириб юриши ва ҳ.к.лар ана шундай унумсиз ишлар жумласига киради. Ишлаб чиқариш топшириғини бажаришда назарда тутилмаган ишларга сарфланган вақт нормалаштирилмайдиган иш бўлиб, у нормага киритилмайди ва бундай ишларга норма белгиланмайди.
Танаффус вақтлари шундай вақтки, бу вақт давомида ижрочи ишни ёки хизматни бажаришда бевосита қатнашмайди.
Танаффус вақти нормалаштирилган танаффусларга ва нормалаштирилмаган танаффусларга бўлинади. Нормалаштирилган танаффус вақтига дам олиш учун, шахсий эҳтиёжлар учун, иш пайтидаги жисмоний тарбия учун ҳамда мавжуд технологиянинг ва ишлаб чиқаришни ташкил қилишнинг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ бўлган танаффус вақти киради.
Нормалаштирилмаган танаффус вақти ишлаб чиқариш жараёнининг нормал бориши бузилиши оқибатида ҳамда меҳнат интизоми бузилиши натижасида вужудга келган танаффус вақтларига бўлинади. Биринчи ҳолда, танаффус меҳнат ва ишлаб чиқаришни ташкил қилиш яхши йўлга қўйилмаганлиги, яъни баъзи бошқарма ходимларининг, мутахассисларнинг ўз ишларини пухта билмасликлари, ёрдамчи ишчиларнинг иш жойларига яхши хизмат кўрсатмасликлари ва ҳ.к.лар туфайли ижрочига боғлиқ бўлмаган вазиятда, иккинчи ҳолда эса, кўпинча ижрочининг айби билан содир бўлади. Буни бартараф қилиш ишчидан ўз ишига муносабатни тубда ўзгартиришни, ўз ишига жиддий қарашни талаб қилади. Бундай танаффуслар вақтнинг зое кетиши бўлиб, нормалаштирилмайдиган танаффус ҳисобланади ва классификациялаштирилмайди. Бу хилдаги вақт сарфлари вақт нормасига киритилмайди.
Жиҳозлардан фойдаланиш вақтининг (3-чизма) классификацияси ҳам уни бир томондан, иш вақтига ва иккинчи томондан, танаффус вақтига бўлишни назарда тутади. Иш вақти амалдаги технология доирасида ишлаб чиқариш топшириқларини бажаришга сарфланадиган вақтни ҳамда ишлаб чиқариш топшириқларини ва қабул технологик жараёнида кўзда тутилмаган ишларни бажариш билан боғлиқ бўлган вақтни ўз ичига олади.
Ишлаб чиқариш топшириқларини бажариш вақти деганда шу топшириқларни бажариш давомида жиҳозларнинг ишлаб туриши, яъни иш ҳолатида бўлиши тушунилади. У асосий ва ёрдамчи иш(опреция) элементларини бажариш вақтини ўз ичига олади.
Машинанинг ишлаш вақтидан уни бирон ишни бажариш билан боғлиқ ҳолда ишлашига (рабочий ходга) ва бирон ишни бажариш билан боғлиқ бўлмаган қуруқ ишлашига (холстой ходга) кетган вақтларини алоҳида ажратиб кўрсатиш керак. Машина «рабочий ходи» давомида ишлаб туради ва унда асосий ишлар бажарилади, меҳнат предметлари ўз ҳолатини ўзгартиради. Бунга токарлик жиҳозида ишлов берилаётган юзадан темир қипиғининг чиқиши, эксковатор ёрдамида тупроқни юмшатиш, уни керакли жойга узатиш, тўкиш ва ҳ.к. ишлар мисол бўла олади. Машина «холстой ходи» давомида ишлаб туради, унда асосий ишлар бажарилмайди, лекин «рабочий ходга» тайёргарлик кўрилади, яъни кесувчи асбоб-ускуналар, машинанинг айрим қисмлари дастлабки ҳолатига келтирилади. Токарлик жиҳозида кесувчи асбоб - олмос ишлов берилган детал юзаси бўйича юриб бўлгандан кейин уни дастлабки, яъни деталга янгидан ишлов бериш бошланадиган (қайтариладиган) жойга қайтариб келиш, эксковаторни эса тупроқни белгиланган жойга тўкканидан кейин, стреласини буриб, тупроқ олинадиган хандакка яна қайтариб тушириши ва ҳ.к. ишлар бунга мисол бўла олади.
Ишлаб чиқариш топшириқларида, қабул қилинган технологик жараёнда кўзда тутилмаган иш вақти тасодифий ишларни бажаришга сарфланган вақтни ва беҳуда кетган унумсиз иш иш вақтини ўз ичига олиши мумкин.
Тасодифий иш вақти – ишлаб чиқариш топшириғида кўзда тутилмаган, бироқ топшириқни бажаришнинг боришида унга эҳтиёж туғулишидан вужудга келган операцияни ижро этишга сарфланган вақтдир.
Унумсиз иш вақти – бу, маҳсулот тайёрлашга кетган қўшимча вақт бўлиб, унинг натижасида маҳсулот миқдори кўпаймайди, сифати ҳам яхшиланмайди. Унумсиз иш вақти сарфига, масалан, маҳсулотдаги, тайёрланган буюмдаги нуқсонни(бракни) тузатишга, загатовкалардаги ортиқча припускларни тўғрилашга кетган вақт ҳамда смена алмашишга нормадан ортиқча сарфланган вақт ва шу кабилар киради.
Танаффус вақти – жиҳозларнинг турли сабаблар билан ишламасдан бўш туриб қолишдир. Уни нормалаштирилган ва наормалаштирилмаган танаффусларга бўлиш мумкин.
Нормалаштирилган танаффус вақти – жиҳозни ишга тушириш билан боғлиқ бўлган танаффус, ишчининг норма доирасида ишни бошлаб юборишга тайёрланиши, асбоб-ускуналарни тайёрлаши, амалдаги технологик ва ишлаб чиқариш жараёнини ташкил қилиши, дам олиш ва шахсий эҳтиёжлари туфайли жиҳозлар тўхтаб қолиши билан боғлиқ бўлган танаффуслардир.
Нормалаштирилмаган танаффус вақти ташкилий-техникавий сабаблар ёки ходим ишлаб чиқариш интизомини бузиши туфайли жиҳозларнинг ишламай буш туриб қолган вақтини ўз ичига олади. Ташкилий-техникавий сабабларга жиҳозларнинг амалдаги технология ёки ишлаб чиқаришни ташкил қилиш қоидаларида шартлаб қўйилмаган бутун бўш туриб қолган вақти киради.
Ходим ишлаб чиқариш интизомини бузганлиги туфайли жиҳозлар ишида танаффус содир бўлишига унинг ишга кечикиб келиши, смена охирида ишдан барвақт кетиши, тушлик овқатга олдинроқ кетиб, кечикиб келиши, сменада иш кетаётган пайтда устанинг ёки бригадирнинг рухсатисиз иш жойидан узоқлашиши, нормада кўрсатилганидан ортиқ дам олиб ўтириши ва ҳ.к.лар киради.
Ходимнинг ёки жиҳознинг иш вақти сарфи юқорида кўриб чиқилган классификация доирасида нормалаштириладиган ва нормалаштирилмайдиган иш вақти сарфларига бўлинади.
Нормалаштириладиган иш вақти сарфига норма билан белгиланган доирада топширилган ишни бажариш учун зарур бўлган вақт киради. Бунга тайёргарлик – якунловчи вақт, оператив вақт, иш жойига хизмат кўрсатиш вақти, дам олиш ва шахсий эҳтиёжларга сарфланадиган вақт, ишлаб чиқариш технологияси ва уни ташкил қилиш ишлари билан боғлиқ бўлган танаффус вақтлари киради. Бу сарфлар вақт нормаси таркибига киритилади.
Нормалаштирлмайдиган иш вақти сарфига ижрочининг ёки жиҳознинг унумсиз, бўш туриб, зое кетган вақтлари киради. Демак, бундай сарфлар вақт нормаси таркибига киритилмаслиги турган гап.
Ходимнинг иш вақти билан жиҳозлардан фойдаланиш вақтини нормалаштириладиган ва нормалаштирилмайдиган иш вақтига бўлишдан мақсад уларнинг унумли ишлаган вақтини кўпайтириш, вақт зое кетишига қарши курашмоқ учун бунинг сабабларини билишдир. Бундай сабаблар жуда кўп бўлганлиги учун уларни бир-бирига яқинроқ, ўхшашроқ гуруҳларга – категорияларга бирлаштириш ҳамда ҳар бир категориянинг мазмуни ва таркибини аниқ таърифлаб бериш керак.
Фойдали сарф қилинган вақт ҳам мазмуни, ҳам иқтисодий аҳамияти жиҳатидан хилма-хилдир. Улардан баъзилари нормалаштирилган вақтнинг умумий сарфида ўзи тутган ўрнидан, яъни салмоғидан қатъи назар фойдали бўлади. Шунинг учун ҳам уларнинг салмоғи иш куни давомида қанча кўп бўлса, ходимнинг меҳнат унумдорлиги ҳам, жиҳозларнинг иш вақти фондидан ва унинг ишлаб чиқариш имкониятларидан фойдаланиш унумдорлиги ҳам шунча юқори бўлади, жиҳозлардан, асбоб-ускуналардан фойдаланиш самарадорлиги ҳам ортиб боради.
Баъзи иш вақти сарфлари нормалаштириладиган иш вақти сарфлари таркибига кирса ҳам, улар миқдорининг кўпайиб кетиши меҳнат самарадорлигини ва жиҳозларнинг самарали ишлашини пасайтириб юбориши мумкин.
Бу хилдаги баъзи вақт сарфларининг вужудга келишига йўл қўйишга тўғри келади. Бунга сабаб, жиҳозларнинг техник ҳолати, асбоб-ускуналар, ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш ва меҳнатни ташкил қилиш ишлари етарли даражада такомиллашмаган бўлади ёки бунга киши организмининг айрим физиологик ва руҳий хусусиятлари ҳам сабаб бўлиши мумкин.
Демак, бундай иш вақти сарфларини чеклаш ходимнинг меҳнат самарадорлигини ошириш ва жиҳозлардан самарали фойдаланишига имконият яратади. Шунинг учун ҳам ходимнинг иш вақти сарфини классификациялаш унинг асосий гуруҳларини шундай категорияларга, яъни тайёргарлик-якунловчи, оператив (асосий ёрдамчи), иш жойига хизмат кўрсатиш, ишни ташкил этиш, технология ва техника билан боғлиқ бўлиб, регламентга солинган дам олиш ва танаффус вақтларига ажратишни тақозо қилади. Ҳар бир ходимнинг иш куни давомидаги иш вақти сарфлари турларининг аҳамияти, ўрни, мазмуни, зарурлиги, боғлиқлиги ва ўзига хос хусусиятлари кейинги параграфда батафсил берилади.