1-mavzu: “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari ilmiy blimlarning metodologik asoslari Reja

Sistemali yondashuv-fanda turli obektlami sistemalar sifatida tadqiq etishni 
nazarda tutadigan metodologik tamoyil (talab)lar majmui. Mazkur talablarga 
quyidagilar kiradi: 
har bir elementning tizimdagi o‘mi va funksiyalariga bog‘liq- ligini aniqlash, 
bunda butunning xossalari uning tarkibiy qismlari xossalarining yig‘indisiga bog‘liq 
bo‘lmasligini e’tiborga olish; 
tizimning xulq-atvori uning alohida tarkibiy qismlari xususiyatlari hamda 
uning tuzilishi xossalariga qay darajada bog‘liqligini tahlil qilish; 
v) tizim bilan muhitning o‘zaro aloqalari mexanizmini tadqiq qilish; 
g) mazkur tizimga xos bo‘lgan darajalilikning xususiyatini o‘rganish; 
tizimni har tomonlama, ko‘p jihatli tavsiflashni ta’minlash; 
tizimga dinamik rivojlanayotgan yaxlitlik deb qarash. 
Sistemali yondashuv o‘z-o‘zidan rivojlanuvchi murakkab obektlami 
(ko‘pdarajali, iyerarxik, o‘z-o‘zini tashkil etuvchi biologik, psixo- logik, sosial va 
h.k. sistemalami) tadqiq etishda keng qo‘llaniladi. Sistemali yondashuvning muhim 
xususiyati shundaki, faqat tadqiqot obektigina emas, balki tadqiqot jarayonining o‘zi 
ham murakkab sistema sifatida namoyon bo‘ladi. Uning asosiy vazifasi obekt turli 
modellarini yaxlit qilib birlashtirishdir. 
«0’z-o‘zini tashkil etish» tushunchasi sistemali yondashuvning muhim 
tushunchasidir. Mazkur tushuncha tarkibiy qismlari o‘rtasidagi aloqalar qat’iy emas, 
balki ehtimoliy xususiyatga ega bo‘lgan murakkab, ochiq, o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi 
tizim (tirik hujayra, organizm, biologik populyasiya, odamlar jamoasi va sh.k.)ni 
yaratish, rivojlantirish yoki takomillashtirish jarayonini tavsiflaydi. 
Hozirgi zamon fanida o‘z-o‘zini tashkil etuvchi tizimlar o‘z-o‘zini tashkil 
etish umumilmiy nazariyasi-sinergetikaning tadqiqot predmetini tashkil qiladi. 
Falsafa metodlari. Falsafa metodlarining asoslari bevosita amaliy faoliyat 
bilan bog‘liq. Turli konkret vazifalami hal qilishning zaruriy shartlaridan biri 
universal xususiyatga ega bo‘lgan umumiy falsafiy metodlarga murojaat qilishdir. 
Bu metodlar haqiqatni anglashda umumiy yo‘lni ko‘rsatadi. Mazkur metodlarga 
falsafaning qonun va kategoriyalari, kuzatish va tajriba, taqqoslash, analiz, sintez, 
induksiya, deduksiya va h.k.lar taalluqli. Agar maxsus metodlar obektning 
qonuniyatlarini o‘rganishning xususiy usullari sifatida namoyon bo‘lsa, falsafiy 
metodlar shu obektlarda namoyon bo‘ladigan, alohida xususiyatlardagi harakat, 
taraqqiyotning eng umumiy qonuniyatlarini o’rganadi. Aynan shu o‘rinda tajriba hal 
qiluvchi ahamiyatga ega. Har bir metod obektning alohida tomonini bilishga 
imkoniyat yaratadi. Falsafaning eng qadimgi keng tarqalgan metodlardan biri 
dialektika bo‘lsa, ikkinchisi metafizikadir. Biroq falsafa metodlari bular bilan 
cheklanmaydi. Bugungi kunda uning sofistika, eklektika, analitik, (hozirgi zamon 

---

analitik falsafasi), intuitiv, fenomenologik, sinergetik, germenevtik (tushunish) va 
boshqa turlari ham mavjud. Endilikda turli metodlami birlashtirish jarayoni ham ro‘y 
bermoqda (masalan, Gadamer germenevtikani rasional dialektika bilan 
birlashtirishga harakat qiladi). 
Ijtimoiy-gumanitar fanlar metodlari. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda kuzatish