1-mavzu: “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari ilmiy blimlarning metodologik asoslari Reja

Metayaxlit xossalar - ontologik maqomi immanent, emerjentdir. 
Epistemologik 
maqomi-tarkibiy 
qismlarining 
xossalariga 
nisbatan 
reduksiyalanmaydi, boshqacha qilib aytganda, mazkur butun nisbatan yuqori 
darajada uyushgan tizimda faoliyat ko‘rsatganida tabiiy tuzilmalar (tizimlar, 
yaxlitliklar)ning iyerarxik bog‘langanligida namoyon bo‘ladigan butunning oliy 
immanent potensial xossalari. 
Metayaxlit xossalarga misollar: molekulalaming o‘z-o‘zini tashkil etishi, 
DNKning axborot-tartibga solish xossalari, idiomatik iboralar, maqollar va 
matallaming alohida ma’nosi. 
Bilish usuli: kontrreduksiya tamoyili. 
Ad-hoc yaxlit xossalar - ontologik maqomi noimmanent, emerjentdir. 
Epistemologik maqomi-o‘z tarkibiga kiruvchi yaxlitliklarning xossalariga 
nisbatan reduksiyalanadi (murakkabga nisbatan reduksiyalanadi). 
Misollar: tirik hujayraning murakkab tizimlaridagi sodda noorganik 
moddalaming biokimyoviy (alohida holda mazkur moddalarga xos bo‘lmagan) 
funksiyalari; so‘zlar, gaplaming mazkur semantik birliklarga o‘z holicha, 
kontekstdan tashqarida xos bo‘lmagan katta kontekstdagi ma’nosi. 
Bilish usuli: Ad-hoc yaxlit yondashuv (ba’zan mazkur yondashuv «yaxlit 
yondashuv» tushunchasiga kiritiladi).Yuqorida zikr etilgan xossalar to‘rt turining 
xususiyatlarini moddiy va ideal tabiatning yaxlit obektlari misolida tushuntirib 
o‘tamiz. 
Ad-hoc yaxlit xossalar masalasi misollar bilan maxsus tushuntirish va 
asoslashga muhtoj emas, chunki mazkur xossalar bilish obektining mohiyatini 
tashkil etmaydi-ular unga noimmanent. Mazkur xossalar ayni obektga kattaroq 
yaxlitlik (tizim)ning ta’sir ko‘rsatishi natijasi. Aytish mumkinki, bu xossalar 
kattaroq yaxlitlikning «kuchi»ga nisbatan obektning «murosaga kelgan»ligi 
ifodasidir. 
Oliy darajada uyushgan molekulyar tuzilmalar-fermentlar, DNK, RNK 
singari biopolimerlaming jami xossalarini tadqiq qilish bilan bog‘liq fizik-kimyoviy, 
biologiya sohasi yuqorida zikr etilgan xossalaming o‘ziga xos xususiyatlarini yaqqol 
namoyon etadi. Misol uchun, DNK molekulasiga xos bo‘Igan jami xossalami bilish 
muammolarini olaylik. DNK molekulasini uning tarkibidagi alohida atomlaming 
xossalari, alohida kimyoviy va kuchsiz (bu yerda fizik) aloqalaming, funsional 
guruhlaming, elektr zaryadlaming, alohida fragmentlaming va hokazolaming tabiati 
orqali, ya’ni reduksiya metodi yordamida tadqiq qilish mumkin. 
Shu bilan bir qatorda, DNK molekulasining yaxlit tuzilma sifatidagi 
xossalarini, uning tarkibiy qismlari xossalariga to‘la bog‘liq bo‘lmagan xossalarini, 
ma’lum turkumga mansub moddalar bilan o‘zaro kimyoviy ta’sirga kirishish, 
tegishli muhitlarda ma’lum sedimentasion va reologik xususiyatlarga ega bo‘lish 

---

qobiliyatini ham tadqiq qilish mumkin. Ammo reduksiya metodi va yaxlit 
yondashuv asosida, ya’ni DNK molekulasiga yaxlit molekula hamda elementlar 
to‘plamidan iborat molekula deb qarab, unga xos bo‘lgan barcha xossalami bilish 
mumkin emasligini aniqlash qiyin emas. DNK molekulasini element sifatida tadqiq 
qilib, nisbatan yuqori darajada uyushgan tizimga kirgan taqdirimizdagina unga xos 
bo‘lgan oliy «metayaxlit xossalar»ni ochib berishimiz mumkin. DNK molekulasi 
uchun bunday yuqori darajada uyushgan tizim bo‘lib, tirik hujayra metabolizmining 
o‘zaro bog‘langan va tartibga solinuvchi jarayonlari tizimi xizmat qiladi. 
Shuni qayd etib o‘tish kerakki, bu yerda DNKning immanent oliy, ya’ni 
«metayaxlit» xossalari to‘g‘risida so‘z yuritilmoqda. Bu tirik organizmlaming 
molekulyar tarkibiy unsurlari haqidagi ilmiy bilimlaming rivojlanish tarixidan 
yaxshi ma’lum. 
Darhaqiqat, XIX asrda tirik organizmlardan nuklein kislotalar va oqsilli 
jismlar ajratib olinib, turli-tuman kimyoviy eksperimental vaziyatlarda kimyoviy 
obektlar sifatida tadqiq qilindi. Natijada XX asming o‘rtalariga kelib ulaming 
makromolekulalar sifatidagi tuzilishi va asosiy fizik-kimyoviy xossalari kashf etildi, 
ammo ulaming oliy axborot va tartibga solish xossalari mazkur molekulyar 
(kimyoviy) obektlaming tirik hujayradagi faoliyatini tadqiq qilish natijasidagina 
ochib berildi. Boshqacha qilib aytganda, faqat yuqorida zikr etilgan holatdagina biz 
genetik axborot tashuvchisi bo‘lgan DNK molekulasida zohir xossalami topish va 
nukleoidlaming ketma-ketligi ma’lum tabiatga ega guruhlar (azotli asoslar)ning 
tasodifiy to‘plami emas, balki genetik kod ekanligini aniqlash imkoniyatiga ega 
bo‘lamiz. Aynan shu yerda biz «kontrreduksiya tamoyili» deb nomlangan o‘ziga xos 
bilish usuli yordamida DNKning oliy, «metayaxlit» xossalarini bilish imkoniyatini 
qo‘lga kiritamiz. (Mazkur xossalar faqat tizimdagi muayyan ta’sirlar natijasida 
yuzaga kelmaydi, ular mazkur obektga xosdir.) 
Bu yerda kontrreduksiya tamoyili obekt muqarrar tarzda o‘zgarishi, 
takomillashishi va shu kabilar natijasida muayyan tizim tarkibiga kirganida 
qo‘shimcha tarzda. paydo bo‘ladigan xossalamigina emas, balki obektga immanent 
bo‘lgan bir qancha muhim xossalami ham bilish imkonini beradi. Masalan, 
DNKning aminokislota ketma- ketligi qayd etilgan matritsa sifatidagi xossalarini 
aniqlab, shundan so‘ng alohida ajratilgan DNK bilan ishlash va genetik kodga qarab 
muayyan oqsillaming tegishli aminokislota ketma-ketliklarini aniqlashimiz yoki 
aksincha, alohida ajratilgan oqsillaming aminokislota ketma-ketliklariga qarab 
DNKdagi nukleoidlaming ketma-ketligini aniqlashimiz mumkin. Buning ustiga, 
DNK, RNK molekulalarining axborot va tartibga solish xossalari, tirik hujayra 
tizimlaridagi metokontrreduksiyaga asosan aniqlangan fermentlaming biokatalitik 
hamda tartibga solish xossalari moddiy tarkibiga ko‘ra ham, tashkil etilishiga ko‘ra 
ham nativ («jonli») tizimlardan farq qiladigan sun’iy tizimlarda ro‘yobga 
chiqarilishi mumkin. 
Kontrreduksiya tamoyilini tabiatshunoslik sohasida amalda qo‘llash 
obektlaming oliy xossalarini faqat statistik moddiy tizimlar yoki aksiyalashtirish 
vaqti cheklangan tizimlar (masalan, sun’iy tashkil etilgan kimyoviy jarayonlar yoki 
alohida muayyan organizmlardagi jarayonlar)dagi obektlaming oliy xossalarini 
tadqiq qilish bilangina cheklanmaydi. Metodning imkoniyatlari ancha keng, chunki 

---

kontrreduksiya metodiga nisbatan uning yuqori darajada uyushgan tizimi, deganda 
zamon va makondagi har qanday, shu jumladan tadrijiy rivojlanayotgan tabiiy 
tizimni tushunish lozim. Zamon va makondagi tizim (yoki xususiy holatda 
makondagi temporal tizim)ni deganda biz zamonda ma’lumdarajada o‘zgaruvchi 
(noorganik, organik, ijtimoiy) tushunamiz. Biz uni ma’lum invariant belgilariga 
qarab, yaxlitlik hamda tadqiqotning ma’lum obekti sifatida ajratamiz. Shimga 
o‘xshash har qaysi tizim uchun elementar vaqt bo‘lagi, ya’ni tizimida ko‘rilayotgan 
o‘zgarishlar ahamiyasiz bo‘lgan eng katta vaqt oralig‘i tushunchasini muomalaga 
kiritish lozim. Mazkur vaqt bo‘laklarining miqdori kosmologiya uchun ming va 
undan ortiq yillar, geologiya uchun o‘nlab va yuzlab yillar, mikrobiologiya uchun 
bir-ikki generatsiya davri (taxminan minutlar) bilan, kimyoviy genetika uchun 
sekundning ulushlaridan soatlargacha, jamiyat va madaniyat tarixi uchun esa o‘nlab 
va yuzlab yillar bilan o‘lchanadi. 
Zamon va makondagi tizimlarda tadqiq qilinayotgan obektning noma’Ium 
oliy xossalari tizimda, nafaqat dolzarb moddiy, balki muvaqqat, tarixiy sabab va 
oqibat aloqalarining mavjudligi tufayli ham namoyon bo‘ladi. Kimyoviy evolyusiya 
haqidagi ta’limot, molekulyar tuzilmalaming o‘z-o‘zini tashkil etish, tabiiy-tarixiy 
sharoitlarda tuzilish va sifat jihatidan murakkablashish qobiliyati haqidagi ta’limot 
yuqorida aytilgan tizimlarda kontrreduksiya metodining obektiv asoslari va 
imkoniyatlarini ochib beruvchi o‘ziga xos misol bo‘lib xizmat qiladi. 
Molekulalaming muhim xossasi o‘z-o‘zini tashkil etish qobiliyati va 
kimyoviy evolyusiyani faqat kontrdeduksiya yordamida aniqlash mumkin bo‘ldi. 
Darhaqiqat, biologiyada XDC asrda vujudga kelgan evolyusion ta’limot tirik 
organizmlaming tadrijiy rivojlanishini retrospektiv tarzda ko‘rib chiqishda faqat eng 
sodda bir hujayralilar va ulaming molekulyar (subektiv hujayrali) tarkibiy 
qismlaridan kelib chiqishi mumkin edi. Mazkur holat kosmologiyada 
rivojlanayotgan noorganik materiya darajasida tabiatning dastlabki evolyusiyasi 
g‘oyasi bilan birga ilk biologik, ya’ni kimyoviy evolyusiya muammosining 
qo‘yilishiga olib kelardi. Muhimi shundaki, ilmiy bilimning tarixiy- mantiqiy 
rivojlanishida dastlab kimyoviy evolyusiya muammosi qo‘yildi, faqat shundan 
keyin o‘z-o‘zini tashkil etuvchi kimyoviy tizimlami muayyan model asosida tadqiq 
qilishga kirishildi. Xullas, molekulalaming oliy xossasi o‘z-o‘zini tashkil etish 
qobiliyatini aniqlash kontrreduksiya—molekulalami tadrijiy rivojlanuvchi tabiiy-
tarixiy tizimda ko‘rib chiqish natijasi bo‘ldi. 
Shunday qilib, ilmiy bilishda turli darajalarda, faoliyat sohalarida va 
yo‘nalishlarda turli-tuman metodlaming murakkab, dinamik va muvofiqlashtirilgan 
tizimi faoliyat ko‘rsatadi. Mazkur metodlar har doim tadqiqotning muayyan 
shartlari va predmetidan kelib chiqib amalga oshiriladi. 
Xulosalar. Metodologiya muayyan bir, hatto, «eng muhim metod»ga ham 
bog‘liq bo‘lmaydi. «Olim hech qachon faqat bitta ta’limotga tayanib qolmasligi, 
hech qachon o‘z tafakkur metodlarini faqat bitta falsafa bilan cheklab qo‘ymasligi 
kerak»
7
. 
7
Гейзенберг В. Физика и философия. Часть и целое. -М., 1989.-С.85.

---

Metodologiya alohida metodlaming oddiy yig‘indisi, ulaming «mexanik 
birligi» ham emas. Metodologiya - turli darajadagi usul va tamoyillaming faoliyat 
sohalari, yo‘nalishlari, evristik imkoniyatlar, mazmunlar, tuzilmalar va 
hokazolaming murakkab, yaxlit hamda muvofiqlashtirilgan tizimi. 
Ilmiy bilishda turli darajalarda, faoliyat sohalarida va yo‘nalishlarda turli-
tuman metodlaming murakkab, dinamik va muvofiqlashtirilgan tizimi faoliyat 
ko‘rsatadi. Mazkur metodlar har doim tadqiqotning muayyan shartlari va 
predmetidan kelib chiqib amalga oshiriladi.