1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning predmeti, vazifalari va mazmuni reja

maktabining yaratilishi va 
ittifоq miqyosida 
matlubооt kооperatsiyasi 
tahlili sоhasini egallash 
davri 
 
4-DAVR 
 
5-DAVR 
 
90-yillarning 
bоshlari 
Iqtisоdiy tahlilning o’zbek 
tilida yozilishi va vujudga 
kelishi davri 
 
Mustaqillik 
yillari 
Iqtisоdiy tahlilning 
rivоjlanish yillari. Iqtisоdiy 
tahlil bo’yicha asarlarning 
ko’plab vujudga kelishi va 
chоp etilishi. Bu bo’yicha 
turli qarashlarning paydо 
bo’lishi 

---

fanlarni faqat rus tilida o‘qib yurgan talabalar va o‘z ishini rus tilida yuritadigan 
mutaxassislar uchun o‘zbek tilidagi atamalarni tushunish ancha qiyin kechdi. Shu 
sababli bu qiyinchilikni osonlashtirish maqsadida samarqandlik olimlar «Savdoga 
oid iqtisodiy atamalarning ruscha-o‘zbekcha lug’atini» ishlab chiqdi va 1990 yilda 
Samarqand kooperativ institutida va 1992 yilda Toshkentning «O‘qituvchi» 
nashriyotida chop etishga muvaffaq bo‘ldilar.
Ushbu kitoblar, maqolalar to‘plami va risolalar bozor iqtisodiyotining 
shakllanayotgan sharoitida tahlil fanini ilmiy va amaliy jihatdan takomillashuvi 
uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qilish muqarrar. 
Ma`lumki, O‘zbekistonda uzoq yillar mobaynida oliy va o‘rta maxsus o‘quv 
yurtlarida tahlil fani asosan markaziy shaharlardagi (Moskva, Leningrad, Kiev) 
olimlar tomonidan tayyorlangan darsliklar asosida o‘qitilib kelindi. Ammo bunda 
o‘zimizga xos xususiyatlar aks ettirilmagan edi. Bu esa 60-yillarga kelib 
O‘zbekistonlik olimlarni ham bu fan sohasida ijod qilishga da`vat etdi.
Markazdan chiqadigan darsliklarga muallif sifatida taklif qilinadigan 
bo‘lindi. Jumladan, 1966 yilda Moskvaning «Ekonomika» nashriyotida chop 
etilgan «Matlubot kooperatsiyasi korxonalar xo‘jalik faoliyatining tahlili» nomli 
darslikning mualliflari Novosibirsklik L.A.Fal kovichlar bilan birgalikda 
samarqandlik olim I.N.Toporovskiy ham taklif qilingan edi. Bu darslikda 
respublikamizning ba`zi xususiyatlari bnrinchi marta o‘z ifodasini topdi. 
Shu fan bo‘yicha 1970 yilda I.T.Abdukarimov, B.A.Zalesskiy va 
N.Toporovskiy tomonidan Moskvaning «Ekonomika» nashriyotida «Matlubot 
kooperatsiyasi korxona va tashkilotlari xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish bo‘yicha 
masalalar to‘plami» o‘quv qo‘llanmasi birinchi marta chop etildi. Bu 
O‘zbekistonlik olimlarning katta ishonchga sazovor bo‘lganligi va ularning tan 
olinganligidan dalolat edi.
Sobiq ittifoq olimlari ichida xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish fani bo‘yicha 
O‘zbekistonlik olimlarning mavqei uzluksiz oshib bordi. Shu fanga bag’ishlangan 
qator monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalari, risolalar va ilmiy maqolalar chop etila 
boshlandi. 1968 yilda I.T.Abdukarimov tomonidan «Kooperativ savdoda muomala 
xarajatlari tahlili» Moskvaning «Ekonomika» nashriyotida, 1971 yilda 
«Kooperativ savdoda chakana tovar oboroti tahlili» o‘quv qo‘llanmasi Moskva 
kooperativ instituti nashriyotida, 1973 yilda “Kooperativ savdoda foyda va 
rentabellik” nomli monografiyasi «Ekonomika» iashriyotida chop etildi. 
Muallifning bu asarlari sobiq ittifoq olimlari tomonidan yuksak baholanadilar. 
Shunday qilib 1970 yillarda Samarqandda prof. I.T.Abdukarimov 
rahbarligida tahlil maktabi tarkib topdi. Natijada Samarqand kooperativ instituti 
bazasida shu fanning ravnaqiga, uning nazariy va amaliy muammolariga 
bag’ishlangan bir qancha ilmiy-amaliy konferentsiyalar o‘tkazildi. 

---

1970-yillarning ikkinchi yarmiga kelib tahlilchilar safi O‘zbekiston 
miqyosida tanila boshlandi va kengaydi. Bu fan bo‘yicha o‘zbek tilida darsliklar 
paydo bo‘la boshladi. 1973 yilda «O‘qituvchi» nashriyotida N.A.Xan tomonidan 
tayyorlangan «Qishloq xo‘jalik korxonalari xo‘jalik faoliyatining analizi» nomli 
oliy o‘quv yurtlari uchun darslik chop etildi. 1979 yilda O.Mahmudovning 
«Qishloq xo‘jalik korxonalarining xo‘jalik faoliyatini analiz qilish» nomli o‘rta 
maxsus o‘quv yurtlariga mo‘ljallangan o‘quv qo‘llanmasi ham o‘zbek tilida chop 
etildi. Bu darslik va o‘quv qo‘llanmalar respublikamizda iqtisodiy tahlilning 
taraqqiyoti va istiqboli uchun qo‘yilgan ilk qadamlar edi. 
Ammo respublikamizda qishloq xo‘jalik institutlaridan tashqari barcha oliy 
va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarda maxsus fanlar, jumladan, iqtisodiy tahlil fani ham 
rus tilida o‘rganilar edi. Shu tufayli qishloq xo‘jaligidan tashqari sohalarda barcha 
asarlar rus tilida tayyorlandi va chop etildi. 1973 yilda prof. I.T.Abdukarimov va 
dots. M.K.Pardaevlar tomonidan «Kooperativ savdoda mehnat ko‘rsatkichlari 
tahlili» nomli kitobi Moskvaning «Ekonomika» nashriyotida chop etildi. Bu bilan 
O‘zbekistonlik olimlar tematik tahlil rkvojlanishiga yana bir qutlug’ qadam qo‘ydi, 
1980-yillar O‘zbekistonlik olimlar uchun juda sermahsul davr bo‘ldi. 
I.T.Abdukarimov, M.Q.Pardaev va A.A.Abdievlar hamkorligida «Xo‘jalik 
faoliyatining tahlili»ga bag’ishlangan to‘rt tomlik al bom yaratildi. Bu al bomning 
birinchi qismi «Iqtisodiy tahlilning nazariy asoslariga» bag’ishlangan. Ushbu al 
bomning ikkinchi tomi «Kooperativ savdoda iqtisodiy tahlil» nomi bilan ataladi.
Bunda kooperativ savdo korxonalari xo‘jalik faoliyati batafsil tahlil qilingan. 
Ammo matlubot kooperatsiyasi ko‘p tarmoqli soha. Shu tufayli al bomning 3-
tomi «Matlubot kooperatsiyasi alohida tarmoqlari xo‘jalik faoliyatining tahlili» 
mavzusiga bag’ishlangan. Al bomning bir tomi matlubot kooperatsiyasi 
tashkilotlarida barcha tarmoqlardan hisobot qabul qilingandan keyingi 
o‘tkaziladigan tahlil usullarini o‘z ichiga olgan. Bu «Moliyaviy holatining tahlili» 
deb nomlangan va bunda barcha soha bo‘yicha moliyaviy holatning qanday 
ahvolda ekanligi to‘g’risida xulosa qilishga bag’ishlangan. Ushbu tahlil usullari 
ham aniq chizmalar orqali yoritilgan. 
1984 yilda I.T.Abdukarimov tomonidan «Matlubot kooperatsiyasi xo‘jalik 
faoliyatini tahlil qilish» nomli darslik Moskvaning «Ekonomika» nashriyotida 
chop etildi. Bu darslik Ittifoqdagi barcha kooperativ institutlarga va «Buxgalteriya 
uchyoti, nazorat va xo‘jalik faoliyatining tahlili» bo‘yicha mutaxassislik 
tayyorlaydigan barcha oliy o‘quv yurtlariga tavsiya qilindi. Bu darslikni keng 
jamoatchilik juda yaxshi kutib oldi. Natijada 1989 yil yilda ushbu darslik aynan 
ana shu nashriyotda qayta ishlangan va to‘ldirilgan variantida yangidan nashr 
qilindi. 

---

O‘zbekistonlik olimlar tahlilning yangi shakli - kompleks tahlil usullarini 
ishlab chiqishga kirishdi. Natijada 1983 yilda prof. I.T.Abdukarimov tahririda 
M.Q.Pardaev va Yu.S.Sattarovlar tomonidan tayyor-langan «Chakana savdoda 
mehnat samaradorligini kompleks baholash» bo‘yicha uslubiy tavsiya yuzaga 
keldi. Bu tavsiya O‘zbekbirlashuv boshqaruvi tomonidan amaliyotga tadbiq qilish 
uchun qabul qilindi. Kompleks tahlil bo‘yicha olimlarning maqolalari ittifoqda 
chiqadigan jurnallarda chop etilishi ularning nufuzini yanada oshiradi. Natijada 
1986 yilda o‘tkazilgan. Butunittifoq ilmiy-amaliy anjumanining asosiy mavzusi 
ana shu muammoga qaratildi. Ilmiy-amaliy tavsiya sifatida 1986 yilda chop etilgan 
I.T.Abdukarimov, 
M.Q.Pardaev, 
V.I.Abdukarimov, 
V.N.Abramovalarning 
«Matlubot kooperatsiyasida sotsial-iqtisodiy samaradorlikni aniqlash usuli» 
risolasi qabul qilindi. Bunda mualliflar samaradorlikni kompleks tahlil qilish va 
baholash masalalarini ko‘tarib chiqdi. 
Xo‘jalik faoliyatini kompleks baholash borasida ilmiy izlanishlar davom 
etadi. Endi bir tarmoqda emas, balki ko‘p tarmoqda qanday usul bilan kompleks 
baholash mumkinligi ustida ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi va nihoyat 1990 
yilda V.I.Abdukarimov tomonidan «Axborotlarni avtotmatlashtirilgan tizimi 
sharoitida ko‘ptarmoqli matlubot kooperatsiyasi samaradorligini kompleks 
baholash masalalari» nomli monografiya Toshkentdagi «Mehnat» nashriyotida 
bosmadan chiqdi. 
1990-yillarga kelib axborotlarni avtomatlashtirish masalalariga keng 
to‘xtaldi. Shu yillari hisob, tahlil, statistika va rejalar axborotlarini 
avtomatlashtirish 
bo‘yicha 
bir 
qancha 
adabiyotlarni 
R.A.Abdullaev, 
V.I.Abdukarimov, 
N.A.Ibrohimov, 
K.U.Urazov, 
M.B.Abbosovlar 
turli 
nashriyotlarda chop ettirdi . 
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik sari intilishi O‘zbekistonlik 
olimlarni o‘zbek tilida darslik yozishga da`vat etdi. Bunga rahbarlikni yana 
proffesor I.T.Abdukarimov o‘z qo‘liga oldi va nihoyat 1989 yilda 
I.T.Abdukarimov, M.K.Pardaev, A.A.Abdiev va V.I.Abdukarimovlar tomonidan 
«Matlubot kooperatsiyasi xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish» mavzusida birinchi 
marta o‘zbek tilida darslik vujudga keldi. U Toshkentdagi «O‘qituvchi» 
nashriyotida chop etildi. Bu darslikdagi ko‘p iqtisodiy atamalar o‘zbek tilida 
yozildi. Ammo maxsus fanlarni faqat rus tilida o‘qib yurgan talabalar va o‘z ishini 
rus tilida yuritadigan mutaxassislar uchun o‘zbek, tilidagi atamalarni tushunish 
ancha qiyin kechdi. Shu sababli bu qiyinchilikni osonlashtirish maqsadida olimlar 
«Savdoga oid iqtisodiy atamalarning ruscha-o‘zbekcha lug’atini» ishlab chiqdi va 
1990 yilda Samarqand kooperativ institutida va 1992 yilda Toshkentning 
«O‘qituvchi» nashriyotida chop etishga muvaffaq bo‘ldilar"

---

Tahlilning umumiy masalalari bilan birgalikda uning alohida sohasi bo‘yicha 
ishlar qilindi. Jumladan, prof. D.Q.Kudbiev savdoda asosiy fondlardan samarali 
foydalanish tahlili muammolari, prof. X.A.Shodiev esa tayyorlov savdo sohasida 
intensivlik va samaradorlikni anitslash hamda tahlil qilish muammolari bo‘yicha 
ancha ishlar kildilar. Savdo korxonalarida aylanma mablag’lar tahlili bo‘yicha bir 
qancha uslubiy tavsiyalar bilan A.Sh.Sattorov, matlubot kooperatsiyasining ishlab 
chiqarish korxonalarida asosiy va aylanma mablag’lar tahlili bo‘yicha 
U.X.Xudoyberdievlar ham samarali ijod qilmoqdalar. Tahlik nazariyasi va 
usullarini takomillashtirishda Yo.Abdullaevning hissasi sezilarli bo‘ldi. 
1981 yilda D.K.Kudbiev «Savdoda asosiy fondlardan samarali foydalanish 
tahlili» kitobini, 1990 yilda «Kooperativ savdoda asosiy fondlardan foydalanish 
tahlilining muammolari», 1989 yilda «Kooperativ chakana savdoda asosiy fondlar 
samaradorligini kompleks baholash va tahlil qilish» kabi monografiya va o‘quv 
qo‘llanmalari chop etishga muvoffaq bo‘ldi. 
So‘nggi paytlarda iqtisodiy taraqqiyotida samaradorlik va intensivlik 
ko‘rsatkichlari muhim ahamiyat kasb etdi. Buni inobatga olib 1990 yilda 
M.Q.Pardaev va Z.N.Qurbonovlar hamkorligida «O‘qituvchi», nashriyotida 
«Kooperativ savdoda samaradorlik va inteksivlik ko‘rsatkichlari tahlil» mavzusida 
monografiyasi. M.K.Pardaev va Sh.U.Haydarov hamkorligida «Kooperativ savdo 
korxona va tashkilotlarning moliyaviy ahvolini tahlil qilish» mavzusidagi o‘quv 
qo‘llanmalar chop etildi. Bu sohaning rivojlanyashiga X.A.Shodiev ham o‘zining 
salmoqli hissasini qo‘shdi. 
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o‘ziga xos va mos bozor 
iqtisodiyotiga asoslangan taraqqiyot yo‘lini tanlab oldi. Bu esa olimlardan bozor 
iqtisodiyotiga oid adabiyotlarni yaratish vazifasini talab qyldi. 1991 yilda 
I.T.Abdukarimov, M.K.Pardaev va Sh.U.Haydarovlar hamkorlikda «Yangi xo‘jalik 
yuritish sharoitida kooperativ savdoda daromadlar tahlili» risolasini chop etdi. 
1993 yilda Z.N.Qurbonovning «Bozor iqtisodiyoti sharoitida savdoda buxgalteriya 
uchyoti va iqtisodiy tahlil» monografiyasi «O‘qituvchi» nashriyotida chop etildi. 
Shu yili «Zarafshon» nashriyotida muallifning «Savdoda intensivlik: mohiyati, 
ko‘rsatkichlari va ularning oshirish yo‘llari» mavzusidagi kitoblari chop etildi. 
Olimlar 1994—1999 yillarda tahlil fanining bozor iqtisodiyoti sharoitidagi 
muammolariga bag’ishlangan bir qancha to‘plam va risolalar chop etishga 
muvaffaq bo‘ldilar. Ushbu kitoblar maqolalar to‘plami va risolalar bozor 
iqtisodiyotining shakllanayotgan sharoitida tahlil fanini ilmiy va amaliy jihatdan 
takomillashuvi uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qilishi muqarrar. 
1995—1999 yillarda O‘zbekistonda «Iqtisodiy tahlil» fanining asosiy sohasi 
bo‘lgan moliyaviy tahlilga bag’ishlangan bir qancha adabiyotlar chop etildi. Bular 
jumlasiga M.Q.Pardaevning «Moliyaviy tahlil metodologiyasi», A.Ibrohimovning 

---

«Moliyaviy tahlil» (T.: Mehnat, 1995) I.T.Abdukarimovning «Moliyaviy hisobotni 
o‘qish va tahlil qilish yo‘llari» (T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashr uyi, 
1998, ikkinchi nashri 1999 yilda), I.O.Volji va V.V.Ergashboevlarning «Moliyaviy 
tahlil» (T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashr uyi, 1998), M. Q.Pardaev va 
B.I.Isroilovlarning «Moliyaviy tahlil» (T.: «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashr 
uyi, 1999), kabi kitoblarni kiritish mumkin. 
Xulosa qilib aytish mumkinki, respublikamizda iqtisodiy tahlil fanining 
ravnaqi o‘ziga xos tarixga ega. Bu fan borasida tegishli maktab shakllangan. Biroq, 
bu fanning ravnaqi, uning kelajagi oldinda. Bizning respublikamizda savdo va 
qishloq xo‘jaligi sohalari bo‘yicha har holda darsliklar yaratilgan, ancha ishdar 
qilingan. Ammo xalq xo‘jaligiiing muhim tarmoqlaridan bo‘lgan sanoat, qurilish, 
transport, xizmat sohasidagi korxonalar xo‘jalik faoliyatimi tahlil qilish bo‘yicha 
hali ancha ishlar qilishi lozim. Bu sohal.ar bo‘yicha hali darsliklar va tegishli 
adabiyotlar deyarli yaralatilmagan. Bu respublikamizning ravnaqi uchun, uning 
kelajakdagi taraqqiyoti uchun keng yo‘l ochib be-rishiga to‘sqinlik qilishi 
muqarrar, chunki sanoat va boshqa iqtisodiyotning taraqqiyoti o‘zimizga xos 
bo‘lmog’i lozim. Bu esa ushbu sohalar bo‘yicha o‘zimizga xos iqtisodiy tahlil 
usullarini ishlab chiqishni taqozo qiladi. 
Ushbu tadbirlarning amalga oshishi mustaqil davlatimizning mustaqil fani 
— xo‘jalik faoliyati tahlilining vujudga kelishi va rivojlanishi uchun asos bo‘ladi. 
Bu fanning kelajakda ahamiyati keskin oshadi, chunki, bozor iqtisodiyoti 
sharoitida har xil korxonalarning xo‘jalik faoliyatini chuqur o‘rganishni, tahlil 
qilishni taqozo etadi. 
O‘zbekiston Resrublikasi mustaqillikka erishgach o‘ziga xos va mos bozor 
iqtisodiyotiga asoslangan taraqqiyot yo‘lini tanlab oldi. Bu esa iqtisodchi 
olimlardan bozor iqtisodiyotiga oid adabiyotlarni yaratish vazifasini talab qiladi.
Mustaqillik yillarida respublikamizda «Iqtisodiy tahlil»ga oid bir necha 
o‘nlab darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, monografiyalar va ilmiy maqolalar chop 
ettirildi. Mustaqqillik yillari tahlil fanining yuksak rivojlanish davri bo‘lib qoldi. 
Mustaqqillik yillarida oliy ta`lim standartlari hamda o‘rta maxsus kasb-hunar 
ta`limining davlat standartlariga asosan «Iqtisodiy tahlil» fanining yangi o‘quv 
dasturlari yaratildi. 
Xulosa qilib aytish mumkinki, respublikamizda “Iqtisodiy tahlil” fanining 
ravnaqi o‘ziga xos tarixga ega. Bu fan borasida tegishli maktab shakllangan. Biroq 
bu fanning ravnaqi uning kelajagi oldinda bizning respublikamizda savdo va 
qishloq xo‘jaligi sohalari bo‘yicha har holda darsliklar yaratilgan, ancha ishlar 
qilingan. Ammo, xalq xo‘jaligining muhim tarmoqlaridan bo‘lgan sanoat, qurilish, 
transport, xizmat sohasidagi korxonalar xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish bo‘yicha 
hali ancha ishlar qilish lozim. Bu sohalar bo‘yicha hali darslik va tegishli 

---

adabiyotlar birmuncha kamroq yaratilgan. Bu respublikamiz ravnaqi uchun, uning 
kelajakdagi taraqqiyoti uchun keng yo‘l ochib berishiga to‘sqinlik qilish muqarrar, 
chunki sanoat va boshqa xalq xo‘jaligining taraqqiyoti o‘zimizga xos bo‘lmog’i 
lozim. Bu esa ushbu sohalar bo‘yicha o‘zimizga xos iqtisodiy tahlil usullarini 
ishlab chiqishni taqozo qiladi.