1-mаvzu: Kirish. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish modellari

Demokratik rejali iqtisodiyot iqtisodiy resurslarga davlat va xususiy mulkchilikni nazarda tutadi, ammo jamoat mulki ustun shakl bo'lib qolmoqda. Rejalashtirish umumiy, batafsil emas. Rejalarni amalga oshirish faqat davlat korxonalari uchun majburiydir. Iqtisodiyotning qolgan qismi uchun rejalar maslahat xarakteriga ega.
Byurokratik-rejali iqtisodiyot sobiq SSSR uchun, shuningdek Sharqiy Evropa va Osiyodagi qator mamlakatlar uchun xos bo'lgan yanada qat'iy modelni ifodalaydi. U iqtisodiy resurslarga davlat mulkchiligiga asoslangan. Xususiy mulk deyarli butunlay chiqarib tashlangan. Rejalashtirish iqtisodiy faoliyatning barcha sohalarini qamrab oladi va rejani amalga oshirish hamma uchun majburiydir.
Rejali iqtisodiyotda barcha korxonalar yagona markazdan boshqariladi. Shuning uchun to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda cheklangan. Ularda xom ashyo, uskunalar etkazib beruvchilarni mustaqil ravishda tanlash, shuningdek mahsulot sotish imkoniyati yo'q. O'z navbatida, iste'molchilar taklif etilayotgan mahsulotlarni tanlashda cheklangan. Natijada raqobat yo'qligi, mahsulot sifati, mehnat unumdorligi o'sishining pasayishi va yangiliklarni joriy etish. Sobiq sotsialistik mamlakatlarda ma'muriy usullarning ustunligi tovar va xizmatlarning doimiy tanqisligiga olib keldi, bu esa venger iqtisodchisi J.Kornayga bunday iqtisodiyotni "tanqislik iqtisodiyoti" deb atadi. Bozor iqtisodiyoti - bu tovar-pul munosabatlariga, xususiy mulkning hukmronligiga va ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasida erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyotdir.
Hozirgi vaqtda bozor iqtisodiyoti iqtisodiy tizimlarning asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Asosiy iqtisodiy qarorlar ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar tomonidan mustaqil ravishda qabul qilinadi. Birinchisi, o'zlarining xavf-xatarlari va xavf-xatarlari bilan, qanday texnikani va kim uchun qanday mahsulotlarni, qancha miqdorda ishlab chiqarish to'g'risida qaror qabul qilishadi.
Ikkinchisi qaysi mahsulotni va qaysi ishlab chiqaruvchilardan sotib olishni o'zlari tanlashadi. Tanlov narx, sifat va boshqalar kabi omillar ta'siri ostida amalga oshiriladi.
Iqtisodiyot balansiga bozor mexanizmi orqali erishiladi. Uning asosiy elementlari talab va taklifdir. Ularning muvofiqligini hisobga olgan holda tovarlarning narxi shakllantiriladi. Narx darajasi ularning ishlab chiqarish hajmini oshirish yoki kamaytirish uchun signaldir.
Bozor iqtisodiyoti 18-asrda shakllangan ichki va tashqi omillar ta'siri ostida o'zgarishga, o'zgarishga moyil bo'lgan eng moslashuvchan iqtisodiy tizimdir. Bozor iqtisodiyotining boshlang'ich shakli bu klassik kapitalizmdir. Bozor iqtisodiyotining ushbu turi rivojlangan mamlakatlarda 17-asrdan 20-asrning birinchi o'n yilligiga qadar bo'lgan.