1-mavzu. Kirish. O‘zbek tilining sohada qo‘llanishi fanining o‘rganish obyekti, maqsadi va vazifalari. Reja
Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosida 29 harf bo‘lib, shulardan 6
Download 1.53 Mb.
|
O\'TSQ O\'Q 2022 iyun Hamidova Sh, Eshniyazova M
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mustahkamlash uchun mashq va topshiriqlar №1.
- Yozuv turi Qo‘llangan davri Manbalari
- Mustaqil ishlash uchun topshiriq
Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosida 29 harf bo‘lib, shulardan 6 tasi unli harf, qolgan 23 tasi undosh harf va bitta (‘) belgisidan iborat. Bu belgi, asosan, arab tilidan kirib kelgan so‘zlarda ko‘p uchraydi (ma’rifat, ma’naviyat, ma’no kabilar). Undosh harflardan 3 tasi harfiy birikma hisoblanadi: sh, ch, ng. 2 tasida tepa belgisi mavjud: o‘, g‘.
Mavzuga oid savollar 1.Dunyoda ilk yozuv turlarining paydo bo’lishi haqida ma’lumot bering 2.Yozuv qachon va qanday ehtiyoj tufayli paydo bo‘lgan? 3.Yozuv bosqichlarini sanang. 4.O‘zbek xalqi foydalangan yozuvlarni sanang. 5.Hozirda dunyo miqyosida qo‘llanayotgan yozuvlar haqida nimalarni bilasiz? Mustahkamlash uchun mashq va topshiriqlar №1. Yuqorida berilgan mavzuga oid materiallar (ma’ruza) hamda internet ma’lumotlari asosida quyidagi jadvalni to‘ldiring.
№2. Gaplarni o‘qing, tilning inson hayotida tutgan o‘rni haqida mulohaza qiling. 1. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. O‘z tilini yo‘qotgan har qanday millat o‘zligidan judo bo‘lishi muqarrar. (I.Karimov) 2. Ko‘ngil maxzanining qulfi til va ul maxzanning kalitin so‘z bil. (Alisher Navoiy) 3. Har bir millatning dunyoda borlig‘ini ko‘rsatadurgan oyinayi hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur. (Abdulla Avloniy) 4. O‘z Vataningga bo‘lgan muhabbatingni o‘z tilingga muhabbatingsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. (K.Paustovskiy) 5. Din, tibbiyot, tarix, huquq va astronomiya sohalarida Amir Temur o‘ta biluvchan edi. Ko‘p o‘qigan, Osiyoning eng unumli uch (turkiy, arabiy, forsiy) tilini juda mukammal bilgan hukmdor edi. (Alfons de Lamartin) №3. Matnni ko‘chiring, so‘zning qudrati haqida fikrlashing. So‘z benihoya qudratli narsa. Uni o‘z o‘rnida ishlata bilish uchun farosat, malaka va ziyraklik zarur. «Qobusnoma»da shunday bir hikoyat bor: Xalifa Xorun ar-Rashid tush ko‘radi. Tushida barcha tishlari to‘kilib ketgan emish. Xalifa tushni ta’bir qiluvchidan tushining ma’nosini so‘raydi. U shunday deydi: «Sendan oldin barcha yaqinlaring, qarindosh-urug‘laring o‘ladi. Sendan boshqa hech kim qolmaydi». Bu so‘zni eshitgan Xorun ar-Rashid: «Sen mening yuzimga bunday qayg‘uli so‘zni aytding. Mening barcha qarindosh-urug‘larim o‘lsa, so‘ngra men qanday ishga yarayman-u, qanday yashayman?» – deydi darg‘azab bo‘lib va unga yuz darra urishni buyuradi. Keyin boshqa bir ta’birchini chaqirib, undan tushining ma’nosini so‘raydi. U bunday deydi: «Sening umring barcha qarindoshlaring umridan uzun bo‘ladi». Shunda Xorun ar-Rashid: «Barcha aqlning yo‘li birdir va ikkala ta’birning negizi bir yerga boradi, ammo bu ibora bilan u iboraning orasida farq bag‘oyat ko‘pdir», – deydi va unga yuz tillo berishni buyuradi. №4. Matnni o‘qing va fikr-mulohazalaringiz bilan o‘rtoqlashing. Boyazid Bistomiy hazratlari jinnixona yonidan o‘tayotganlarida bir tabibning hovonchada dori maydalayotganini ko‘rib: – Behad gunohkorman, – debdilar, – shu kasalimga qarshi doring bormi? Tabib boshini ko‘tarib ulgurmasdan, jinnixona panjarasidan qarab turgan bir xasta javob beribdi: – Tavbaning tomiri bilan istig‘forning yaprog‘ini aralashtir. Qalb hovonchasida tavhid to‘qmog‘i bilan tuyib maydala. Insof elagidan o‘tkaz, ko‘z yosh bilan yo‘g‘ir, ishq tandirida pishir va bomdod bilan shom orasida ko‘proq tanovul qil. Ko‘rasan, xastaligingdan asar ham qolmaydi! Bistomiy hazratlarining ko‘zlari jiqqa yoshga to‘lib debdilar: – Yo Rabbim! Bu dunyo xastaxonasida ne-ne tabiblaring bor! („Hikmatli latifalar va nishonga urilgan so‘zlar“ kitobidan) №5. Berilgan matnni o’qing. Internet ma’lumotlari asosida dunyo tillari haqida ko’rgazmali qurol tayyorlang. Dunyo tillari haqida qiziqarli ma’lumotlar Dunyoda so‘z jihatidan eng badavlat til arab va ingliz tillari hisoblanadi. Ingliz tili hisobida ikki yarim milliondan ortiq, arab tili hisobida esa uch yarim milliondan ortiq lug‘at boyligi bor. O‘zbek tili zaxirasi taxminan 1400000 - 1600000 atrofida so‘zga ega ekan. Bu ma’lumotlar, albatta, ijtimoiy sohalarga nisbatan olingan, xolos. Tilshunoslik fanidan ma’lumki, qaysi tilda sinonimlar – ma’nodosh so‘zlar ko‘p bo‘lsa, o‘sha til eng boy til; shuningdek, qaysi tilda shakldoshlar - omonim so‘zlar ko‘p bo‘lsa, o‘sha til kambag‘al tillar sirasiga kiradi, deya yuritiladi. Masalan, shimoliy qutbda yashaydigan eskimos qabilasiga mansub millat tilida „qor“ so‘zining 20 xil sinonimi mavjud. Arab tilida esa „cho‘l“ so‘zining 100 dan ortiq varianti bor. Yer kurrasi bo‘ylab eng keng tarqalgan til esa ispancha hisoblanadi. Ispan tilining bu qadar ommalashib ketishiga, avvalo, mashhur sayyohlar, dengiz qaroqchilari va ispaniyalik mustamlakachilar sabab bo‘lib qolgan. Hatto AQSHning 50 ta shtatidan 23 tasida davlat tili ispan tili hisoblanadi. (M.Bobojonov) №6. Turkiy xalqlar foydalangan O‘rxun-Enasoy yozuvlari haqida internet ma’lumotlari asosida matn tuzing. Bitiktoshlar fotosuratlaridan ham foydalaning. №7.Quyida berilgan kirill alifbosida yozilgan gaplarni lotin grafikasi asosida yozing. 1.Узоқдаги қариндошдан яқиндаги қўшни яхши. 2.Гилам сотсанг, қўшнингга сот, бир четида ўзинг ўтирасан. 3.Яхши ҳамсоя (қўшни) – гул, ёмон ҳамсоя – чўл. 4.Қўшнинг ёмон бўлса, кўчиб қутуласан. 5.Қўшнингга ёмонлик тилама. №8. “Yozuv – dil oynasi” nomli matnni diqqat bilan o‘qing. Munosabat bildiring: 1.O‘z dastxatingiz haqida o‘ylab ko‘rganmisiz? 2.Uni takomillashtirish ustida mashq qilasizmi? Yozuviga qarab insonning fe’l-atvori haqida xulosalar qilish mumkin. Qattiq bosib yozish hayotda o‘z o‘rnini topishga intilish, qiziqishlarning rivojlanganligidan dalolat beradi. Yirik yozuv serg‘ayratlik, ruhiy ko‘tarinkilik, mag‘rurlik, o‘z qadr-qimmatini baland qo‘yish, oldinga qarab intilishni anglatadi. Qirrali qilib yozish yozuv egasining qat’iyatli ekanidan, hayotga e’tibor bilan qarashidan dalolat beradi. Pala-partish, xunuk, xato yozgan odamning hayot tarzi yozuviga monand bo‘ladi. №9. Quyidagi matnni o‘qing. Sizning-cha, xat yozishni bilgan kishi nima uchun baxtli bo‘loladi? O‘g‘lim, temirchilarni ko‘rgin, kun bo‘yi og‘ir mehnat ostida ezilib, yetarli ovqat topa olmaydilar. Etikdo‘zlarga qaragin, tun bo‘yi chiroq yorug‘ida etik tikib, ochlikdan kasal bo‘lib, bevaqt vafot etadilar. Tosh yo‘nuvchilarni ko‘r, qancha ko‘p ishlasalar ham, kambag‘allikdan boshlari chiqmaydi. Shuning uchun sen xat yozishni o‘rgan, savodli bo‘l. Xat yozishni bilgan odamlar baxtli bo‘ladilar. (Qadimgi Misr ehromlarida qoldirilgan yozuvlardan) №10. Berilgan turkiy so‘zlarning boshqa tillarga o‘zlashish sabablari va ularning lug‘aviy ma’nosini toping: tovarish, karandash, utyug, Baykal, Yenisey, bekat. Namuna: tovarish – ikki qismdan iborat turkiycha (tovar+esh) so‘z, qadimda karvonlardagi mol (tovar)ni manzilga yetkazib berishda yo‘ldosh (esh) tushunilgan – safardagi hamroh. Mavzuga oid testlar 1.O‘rta Osiyoda X-XV asrlarda arab yozuvi bilan bir qatorda yana qanday yozuv ishlatilgan? A) turkiy yozuv B) rim yozuvi C) uyg‘ur yozuvi D) lotin yozuvi 2.Turkiy xalqlar qaysi asrlarda o‘xrun-enasoy yozuvidan keng foydalanganlar? A) II-III astlarda B) V-VIII asrlarda C) V-IX asrkarda D) VII-XI asrlarda 3. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi Qonuni qachon qabul qilingan va unda nechta harfdan iborat alifbo joriy etilgan? A) 1929-yilda, 35 ta harf B) 1934-yil o‘zbek tilshunoslarining 1-qurultoyida, 30 ta harf C) 1993-yil 2-sentabrda, 31 ta harf va 1 ta tutuq belgisi D) 1995-yil 6-mayda, 29 ta harf 4. “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risida”gi qaror qachon qabul qilindi va unda yangi alifbodagi harflar miqdori nechta deb belgilandi? A) 1996-yil 26-avgustda, 32 ta harf va tutuq belgisi B) 1995-yil 24-avgustda, 26 ta harf va 3 ta harf birikmasi C) 1995-yil 6-7-mayda, 26 ta harf va 3 ta harf birikmasi D) 1929-yil, 30 ta harf 5. Harflar vositasida yozma ravishda bayon qilinuvchi adabiy til shakliga …… deyiladi. A) grafika B) orfografiya C) yozma adabiy til D) uslub 6.Bizning davrimizda jahon xalqlarining necha foizi lotin alifbosini o‘z yozuviga asos qilib olganlar? A) 50 B) 40 C) 30 D) 20 7. Dastlabki yozma yodgorliklardan o‘rxun-enasoy yozuvlarini qaysi davrga kelib o‘qishga erishildi? A) XIX asrda B) XVII asrda C) XVIII asrda D) XX asrda 8.Yevropaliklar O‘rxun-Enasoy yodgorliklari yozuvini nima deb atashgan? A) “manixizm” (moniylikka oid) B) “runik” (sirli) C) “epistolyar xatlar” (nomalar) D) “elegiyalar” (qabr toshi yozuvlari) 9.Quyidagi yozuvlardan qaysi biri hozirgi turkiy tillarning barchasi uchun umumiy sanaladi? A) o‘rxun-enasoy, uyg‘ur, so‘g‘d yozuvlari B) o‘rxun- enasoy yozuvi C) o‘rxun- enasoy, so‘g‘d yozuvlari D) o‘rxun-enasoy, uyg‘ur yozuvlari 10.Hozirda dunyoda eng keng tarqalgan yozuv qaysi? A) kirill B) ingliz C) lotin D) arab Uy ishi 1.Turli xil yozuv turlariga namunalar toping, daftaringizga yozing. 2.”Dunyo tillari” mavzusida referat yoki prezentatsiya tayyorlang. Mustaqil ishlash uchun topshiriq Download 1.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|