1-mavzu. Kirish. Temir yơl transportida avtomatika va telemexanika qurilmalarining ơrni va axamiyati Reja

1.3. Texnik foydalanish qoidalar talablari
Peregonlarda poezd harakat xavfsizligini ta'minlash maqsadida turli yơl blokirovka tizimlaridan foydalaniladi. Yơl blokirovkasi ostida navbatdagi poezd bilan yơlning alohida bơlaklarini (peregon yoki blok-uchastka) egallashi, ushbu yơlni oldingi poezddan bơshatilishiga boğliq bơlgan harakatdagi poezdlarning chegaralanishini ta'minlaydigan temir yơl avtomatika va telemexanika qurilmalarining peregon tizimi tushuniladi. Peregon tizimlari peregon bơylab poezdlar harakatini tashkil etish va harakat xavfsizligini ta'minlash uchun xizmat qiladilar. Ular faqat poezd ishlarini bajarish uchun mơljallangan.

Temir yơllardan texnik foydalanish qoidalariga binoan peregonlar bơyicha poezdlar harakatini rostlovchi va xavfsizligini ta'minlovchi asosiy vosita bơlib, avtomatik va yarim avtomatik yơl blokirovkasi hamda mustaqil vosita sifatida qơllanadigan – avtomatik lokomotiv signalizasiyasi hisoblanadi.

Avtomatik blokirovka, ya'ni avtoblokirovka deb, poezd harakatlarini rostlovchi avtomatik tizim tushuniladi, bunda blok - uchastkaga poezdni kirishiga ruxsat berish yoki ruxsat bermasligi har bir blok-uchastkaning boshida ơrnatilgan svetoforlar orqali bildiriladi.

Yarim avtomatik blokirovka - bu peregonlarda poezd harakatini tashkil etuvchi hamda harakat xavfsizligini ta'minlovchi texnik vositadir. Bunda poezdga peregon yoki blok-uchastkaga kirish xuquqi, stansiya yoki blok-post navbatchisi tomonidan boshqarilayotgan yarim avtomatik signalning kơrsatkichi orqali beriladi. Bu signalning yopilishi esa, harakatdagi poezd ta'sirida avtomatik tarzda amalga oshiriladi.

Elektrjezlli tizim (EJT) da poezdlar xarakatini rostlash, stansiyada saklanadigan maxsus jezl orkali amalga oshiriladi.

Avtoblokirovkada peregonlar blok-uchastkalarga bơlinadilar. Har bir blok-uchastka, uni holatini nazorat qiluvchi relsli zanjirlar bilan jihozlanadi. Blok-uchastka boshida relsli zanjirlariga harakat birliklarining ta'siri ostida avtomatik tarzda ochilib-yopiluvchi oraliq (o’tish) svetoforlari ơrnatiladi. Peregonga tutashgan stansiyalarning kirish va chiqish svetoforlari normal holatda (marshrut ơrnatilmaganda) berk bo’lib, ularda qizil chiroqlari yonib turadi. Agar peregonda poezd yo’q bo’lsa, kirish svetoforlarning yopiq holatini kơrsatuvchi sariq chiroq yonib turgan, ogohlantiruvchi svetoforlardan tashqari, ơtish svetoforlarining barchasida yashil chiroqlar yonib turadi. Avtoblokirovka va yarim avtomatik blokirovka qurilmalariga bơladigan asosiy talablar temir yơllardan texnik foydalanish qoidalarida (TFQ) kơrsatilgan. Avtoblokirovka va yarim avtomatik blokirovka qurilmalari, ơziga tegishli ximoyalanayotgan blok-uchastka (peregon) bơshamaguncha, svetofor ochilishiga yơl qơymasligi lozim. Avtoblokirovkaligida normal xolda bir yơlli peregonda ơrnatilgan xarakat yơnalishdagi svetoforlarida yashil chiroqlar yonib turadi, qarshi yơnalishdagi svetoforlarda esa chiroqlar ơchgan bơladi. Shunda bir yơlli peregonlarda chiqish svetofori ochilganidan sơng, qarshi yơnalishdagi chiqish va ơtish svetoforlarini ochilmasligi kafolatlanishi zarur. qizil chiroq yonayotgan svetoforning lampasi kuyganida va svetofor ortidagi blok-uchastka bandligida, poezd yơnalishdagi oldingi svetoforda qizil chiroq avtomatik tarzda yoqilishi kerak. Avtoblokirovka sxemalari izolyasiya tutashmalar tutashuvida, shuningdek apparatura shikastlanishidan kelib chiqadigan, ruxsat etuvchi signallarni paydo bơlishidan himoya qilinishini ta'minlashi lozim. Sxemalar svetofor lampalaridagi kuchlanishni ikki marta kamayishiga imkon berishi lozim. Stansiya navbatchisi pultida, avtoblokirovka mavjudligida, stansiyaga yaqin bơlgan ikkita uzoqlashish va qinlashish blok-uchastkalar holati indikasiyasi kơzda tutiladi.

Kam harakatli uchastkalarda va kiraverish yơllarida harkatni boshqarish uchun elektr jezllik tizimni qơllashga ruxsat etiladi.

Avtomatika tizimining nosozligida poezdlar harakatini tashkil etish telefon aloqa vositalar yordamida amalga oshiriladi.

Temir yul paydo bulishi bilan birgalikda poezdlarning xarakatlanish xavfsizligini zarurligini ta'minlash xam paydo buldi. xarakatlanayotgan poezdlarning jadvali va tezligini chegaralashga birinchilardan bulib utdilar. Poezdlar xarakatini kechiktirib tartibga solish telegraf va telefon aloralari orkali amalga oshirildi. xarakatlanayotgan poezdga extiyoj utkazishda xar xil topshirik va buyruklar, temir yil yillarida ilk boshkarish kurilmalari maxsus signallar ishlatilishi va tuzilishi asosi bolib xizmat kiladi. Birinchilardan, oddiy signal kurilmalari bolib semafor kollanildi, keyin svetofor joriy kilindi, kaysiki temir yulda asosiy signal bulib koldi.

Transport rivojlanishi bilan birgalikda, signallashtirish va signal asboblari, strelka va signallar orasidagi ozaro tutashmalarni paydo bulishi, bir joydan boshkarish uchun kurilmalar tuzildi. Bunday kurilmalar strelka va signallar markazlashtirilishi deyiladi. Oldin paydo bolgan mexanik markazlashtirgich barcha kutarilayotgan tashish xajmini ta'minlay olmadi va shuning uchun rele apparatida kurilgan birmuncha anikrok bulgan elektrli markazlashtirgichga alishtirildi.

Yul uchastkasining bir joyidan poezdlar xarakatini boshkarish uchun markazlashtirilgan dispetcherlik tuzildi. Bunday boshkarish bir yullik liniyalarda ayniksa anikrok ( fektlirok), kaysiki ikkinchi yulga joylamasdan utkazish kobiliyati kurinarli oshib boradi.

Xozirgi vaktda 300 km gacha va undan katta masofali uchastkalarda xarakatlanayotgan poezdlarni boshkarishga, juda ishonchli va tez amalga oshiriladigan temir yulning markazlashtirgichli dispetcherlik tizimi yul kuyadi.

Temir yul uchastkalarida utkazish kobili tini oshirish uchun stansiya orali yullardagi poezdlar xarakatini boshkarish uchun avtomatik tizimlar kerak buladi, shuning uchun markazlashtirgich tizimi bilan bir vaktda yul oraligidagi uchastka tusigi va shu katori poezd xarakati xavfsizligini kayd kilishni ta'minlash, yul blokirovkasi tizimini shakllantirdi.

Oddiy blokirovka tizimlariga elektr jezlli va yul yarimavtomatgichli blokirovka taallukli. Lekin bu tizimlar utkazish kobiliyatini sezilarli darajada oshirishga yul kuymaydi. Shuning uchun xozirgi vaktda shiddatli xarakatdagi uchastkalarda fakat avtotuxtatgich bilan avtomatik lokomotivli signalizasi kushimcha kurilmasi bulgan avtomatik blokirovka jixozlanmokda.

Bu kurilmalarning keng kamrovli rivojlanishi 60- yillardan boshlandi. Stansiyalardagi elektrlashtirilgan markazlashtirgich va peregon (oralik yul)lardagi avtomatik blokirovka kurilishi shiddatli olib borildi. Avtomatik lokomotivli signalizasiya keng joriy kilindi. Mexanizasiya va saralash tepachasi avtomatlashtirilishi keng yoyildi. xozirgi vaktda markazlashtirilgan dispetcherlik va respublika barcha temir yullaridagi poezdlar xarakatini dispetcherlik boshkaruv tizimlari keng kamrovda tashkil etilgan.

Uzok rivojlanishga ishora kilib, temir yul avtomatika va telemexanika tizimi kurilmalarida mikroprosessorlar va mikroelektron element bazalarini kullab tashkillashtirilayapti va joriy kilinmokda

Avtomatika va telemexanika (AT) kurilmalari ma'noli jixatdan poezdlar xarakatini stansiyalar va peregonlarda, shuningdek manevr va saralash ishlarini ishlab-chikarish operiyasiyalarini avtomatlashtiradi. Masalan, markazlashtirilgan strelka va signallarni avtoblokirovka bilan birgalikda strelka utkazishni butunlay avtomatlashtirish operasiyasi, butun xarakatlanayotgan poezdlarni, ochik va yopik signallar orkali ishlashi.

Avtomatlashtirilgan markazlashtirgichli tepachani saralash tepachada tekshirish, tepachadan tarkib (sostav)ni kuyib borilishida strelkani avtomatik utkazishini ta'minlaydi, vagonlarni ajratishda avtomatik boshkarishdan foydalanish esa, vagonlar sekinlashtirgichlarini avtomatik boshkarish va vagonlarni tepacha osti yulida sekinlik bilan anik tuxtashni ta'minlaydi.

Strelka utkazish va signallar boshkarilishi avtomatik operasiyasi, poezdlar xarakati xavfsizligini oshiradi, aloxida operasiyalar bajarilish davomiyligini kiskartiradi va ketgan vakt kiskartirilishi ushbu operasiyalar bilan band bulgan ishchilar mexnatini ta'minlaydi.

Shu yusinda, AT kurilmalari temir yul ishini asosiy ekspluatasion kursatkichlariga muxim ta'sirini ta'minlaydi. Natijada, poezdlar xarakati bilan alokador ishchilar mexnatini unumdorligi oshishiga erishiladi, peregon utkazish kobiliyati, stansiyalar, temir yul uchastkalari kattalashadi, xarakatdagi tarkib aylanishi, shu katori va anik vaktdagi muxim bulgan vagonlar va lokomotivlar kamayadi.

Temir yul transportida tashish ishlarini eng kichik iktisodiy xarajatlari respublika xtiyojini kondirish uchun, etarlicha katta muammoni xal etish kerak va xammasidan oldin temir yul transportida bajariladigan asosiy ish turlarini karab chikish darkor.

Poezdlar xarakati bilan boglik avtomatika va telemexanikaning xoxlagan tizimi – bu lokomotivga signal borilishiningtexnik imkoni ti va yulning aloxida uchastkasida mavjud poezdni bandligini avtomatik nazoratidir.

Signallar, xavfsizlikni ta'minlashda va poezdlar xarakatining manevr ishlarini u shtirishda xizmat kiladi.

Signal uzida shartli belgi ёrdamida karor borilishini ta'minlaydi. Signallar majburi tida uni suzsiz bajarilishi ёtadi. Temir yul transporti ishchilari signallar majburi tini barcha mumkin bulgan choralar bilan bajarishi lozim.

Temir yul transportida signallar fakat «UTY» DATK raisi tomonidan tasdiklangan yusinda kullaniladi. Signal anjomlari tasdiklangan xolatda bulishi shart, uni rangi sa belgilangan standart va namunaga kat'iy rio kilinishi kerak. Signallar kursatkichi oson idrok kilinishi kerak, kechasi va kunduzi eng yomon xolatda xam tez va anik kura olish darkor.

Signallar kurimli va ovozli xilga bulinadi. Kurimli signallar rangi, shakli, xolati va signal kursatkich soni va svetoforlarga uzatilishi, tusigi, chiroki, bayrogi, signal kursatkichi va signal belgilari orkali aks ettiriladi.

Vakt belgilanishi orkali kurimli signallar, kunduzgi, kechki va kun buyiliklarga bulinadi.

Kunduzgi signallar kunning yorkin vaktida tusik, bayrok va signal kursatkichlari orkali beriladi (kursatkichli, yul uramli va gidravlik kolonka).