1-мавзу. Корхоналарнинг ташкилий-ҳуқуқий шакллари (2 соат)

Афзалликлари: бошқарувнинг бирлиги ва равшанлиги, шахсий жавобгарлик, компетенцияни рағбатлантириш.

2.5-расм. Корхонанинг чизиқли ташкилий тузилиши

К амчиликлари: раҳбарнинг компетенциясига юқори талаблар, ахборотни узатиш вақтининг кўпайиши, қарорларни қабул қилишда холислик йўқлиги, қабул қилинган қарорларни бажариш самарадорлигининг пастлиги, ижрочилар бухгалтерия ҳисоби ва назорати бўйича қўшимча ишларни бажаришга мажбур.

Қарорни қабул қилишни қуллаб-қувватлаш

Ишлаш стандартлари

Истеъмолчилар учун қиймат яратиш

2.6-расм. Компаниянинг асосий ташкилий тузилмаси

Таркибий раҳбар учун қарорлар ва ҳужжатларни тайёрлаш учун ходимларнинг мутахассислари мавжудлигини тармоқнинг бош ташкилий тузилмаси назарда тутади (2.6-расм).
Аппарат ходимлари маслаҳат, назорат ва бошқа ваколатларга эга. Бундай структура ўрта корхоналарда қўлланилади.
Афзалликлари: раҳбар томонидан қабул қилинадиган қарорларнинг ваколатлари ошади, бошқарув функцияларининг такрорланиши йўқ қилинади.
Камчиликлари асосан чизиқли ташкилий тузилиш билан бир хил.
Чизиқли-функционал ташкилий тузилма чизиқли ва функционал раҳбарларнинг ролларини ажратишни ўз ичига олади (2.7-расм).

Расм 2.7 Чизиқли функционал ташкилий тузилма

Шундай қилиб, функционал хизматлар линия менежерлари учун эчимлар тайёрлайди. Корхона қанчалик катта бўлса, у мураккаброқ фаолият билан шуғулланади, шунчалик кўп тармоқли аппаратга эга бўлиши керак.

Афзалликлари: ваколатли қарор қабул қилиш қобилиятини кенгайтириш, ишлаб чиқаришнинг технологик масалаларини ҳал қилиш вақтини қисқартириш. Камчиликлари: функционал ва чизиқли менежерларнинг муносабатларидаги қийинчиликлар.
Бўлинманинг ташкилий тузилмаси таркибий тузилмаларнинг ўз фаолияти натижалари бўйича сезиларли даражада мустақиллигини ўз ичига олади (2.8-расм).
Бундай бошқарув кўплаб мустақил бўлинмалардан (бўлимлардан) иборат йирик корхонага хосдир. Бу фаолияти ташкилот мақсадларига эришиш учун бўйсунадиган корхоналарнинг алоҳида гуруҳи. Корпорациянинг бўлинма бошқарув тузилмаси бошида стратегик марказ бўлиб хизмат қиладиган бош менежернинг қароргоҳи ва идораси жойлашган. Ушбу структура тўртта версияда қурилиши мумкин.
/

2.8-расм. Бўлимнинг ташкилий тузилиши

Ҳудудий вариант ушбу бўлим минтақанинг эҳтиёжлари учун маҳсулот ишлаб чиқаришга ихтисослашганлигини англатади.

Маҳсулот танлови ҳар бир бўлинманинг ролига асосланади ва бутун ҳудуд ва истеъмолчилар гуруҳлари учун битта турдаги маҳсулотни ишлаб чиқаришга қаратилган.
Бозор варианти маълум бир истеъмолчилар гуруҳи учун маҳсулотлар (хизматлар) ишлаб чиқаришга қаратилган.
Инноватсион вариант инноватсия билан шуғулланадиган махсус марказларни шакллантиришни ўз ичига олади.
Афзалликлари: даромадларни ошириш ва бозор позитсияларини олиш масалаларида бўлинмаларнинг мустақиллиги ва жавобгарлигини ошириш.
Камчиликлари: бошқарув кадрлари сонининг кўпайиши, ресурсларни марказлаштирилган тақсимланиши билан боғлиқ низолар юзага келиши.
Тармоқ ташкилотларида бўлинма тузилмалари янада ривожлантирилди. Ўзаро боғлиқлик технологик ва иқтисодий жиҳатдан бир-бирига боғланган корхоналарнинг комбинатсияси асосида мувофиқлаштириш ваколатларини ҳисобга олади. Иккинчиси ҳамкорликдан манфаатдор, муносабатлар узоқ муддатли шартномаларга асосланган. Кўпинча умумий мулк йўқ. Тармоқ ташкилотларига мисоллар: йирик лойиҳани амалга ошириш билан боғлиқ вақтинчалик гуруҳ, кичик корхоналар бирлашмаси, стратегик алянслар.
Лойиҳанинг ташкилий тузилиши. У лойиҳага асосланган, яъни. бир марталик вазифани ҳал қилишга қаратилган фаолият турлари. Бу сизга мураккаб лойиҳа учун малакали ишчиларни тўплаш имконини беради. Тузилишнинг афзалликлари – юқори ихтисослик, мақсадга йўналтирилганлик.
Матрицанинг ташкилий тузилиши мавжуд бўлинмалар ичида вақтинчалик гуруҳларни яратишни ўз ичига олади. Ушбу тузилма ичида лойиҳа менежери муҳим ваколатларга эга. Афзалликлари: бу сизга мураккаб муаммоларнинг эчимини топишга имкон беради, ресурсларни тезда бошқариш мумкин. Асосий камчилик - бу қурилишнинг мураккаблиги ва ижрочиларнинг икки томонлама топширилиши. Дастурга йўналтирилган ташкилий тузилма асосий стратегик мақсадларни идоравийлаштиришни таъминлайди. Афзалликлари: инноватсион жараён билан боғлиқ бўлинмаларнинг самарали ўзаро таъсири таъминланади. Парчаланган ташкилий тузилишга корхона даражасида махсус қўмиталар (комиссиялар) томонидан мувофиқлаштирилган мустақил мақсадли гуруҳлар киради. Бундай тузилма ташкилотнинг мослашувчанлигини оширишга, фаолиятни мувофиқлаштиришни яхшилашга ёрдам беради.
Бошқарувнинг ташкилий тузилмаси самарадорлигининг мезонлари сифатида қуйидаги кўрсаткичлар мавжуд: бошқарув даражаларининг мақбул сони; ўзгарувчан шароитларга тезда жавоб бериш қобилияти бўлган бошқарув самарадорлиги; бошқарувнинг ваколатлари ва самарадорлигини таъминлаш учун бошқарув даражалари ва мансабдор шахслар томонидан мажбуриятлар, ҳуқуқ ва мажбуриятларни тақсимлаш. Менежментнинг ташкилий тузилмасининг рентабеллиги менежмент харажатлари ва корхонанинг иқтисодий натижаларини баҳолаш орқали аниқланади. Корхонанинг муваффақияти учта асосий омилга боғлиқ: танланган стратегия, ташкилий тузилма ва иккинчисининг қониқарли (етарли) ишлаши. Шунинг учун, корхона фаолиятини ташкил этиш вариантини танлашда, аслида, берилган вазифалар учун дизайн муаммоси ва корхонанинг умумий мақсадига эришиш учун максимал имкониятларни тақдим этадиган танланган ташкилий тузилиш стратегияси ҳал қилинади.
Агар мақсадлар кўп бўлса, ташкилий тузилмани яратиш вазифасини амалий ҳал қилиш қийин. Агар сиз, масалан, товарлар ва хизматларни сотишдан максимал фойда олишни мақсадингиз сифатида танласангиз, унда бу мақсадга эришиш жуда узоқ истиқболга айланиши мумкин (айниқса янги ташкил этилган корхона учун), гарчи ташкилий тузилиш сифатини бирданига олиш керак. Буни амалга ошириш мумкин эмас, чунки якуний натижа муддатсиз қолдирилади. Корхонанинг янги тузилишини лойиҳалаш ёки қайта ташкил этиш босқичида иккинчи гуруҳ мезонларидан фойдаланиш тавсия этилади, уларни тўрт гуруҳга бўлиш мумкин.
Биринчи гуруҳ мезонлари – статистик самарадорлик мезонлари (ишлаб чиқариш самарадорлиги кўрсаткичлари). Ташкилий тузилма маҳсулот истеъмолчиларининг доимий доирасидан нисбатан барқарор талаб шароитида кўриб чиқилади. Ушбу мезонни қўллашнинг қулайлиги, таҳлил қилиш ва ташкилий тузилмани оптималлаштиришнинг миқдорий усулларидан фойдаланиш имкониятига боғлиқ. Камчилик - бу катта бошқарув аппаратини яратишда билвосита рағбатлантириш.
Иккинчи гуруҳ мезонлари ишлаб чиқаришнинг маневрлилиги нуқтаи назаридан ташкилий тузилмани тавсифлаш. Улар ўзгарувчан талаб ёки рақобатчиларнинг ҳаракатлари шароитида корхонанинг танланган бизнес йўналиши доирасида ишлаб чиқариш параметрларини тез ва самарали равишда ўзгартириш қобилиятини аниқлайди.
Учинчи гуруҳ мезонлари рухсат беради стратегия масалаларини ҳал қилишда мослашувчанликни ва корхона фаолият ҳажмидан кўра табиатдаги ўзгаришларга жавоб бериш қобилиятини баҳолаш. Уларни қўллаш соҳаси тадбиркорлик фаолияти соҳаси бўлиб, унда маҳсулотларнинг тез эскириши, технологияларнинг ўзгариши, халқаро бозорларга чиқиш билан боғлиқ янги имкониятлар пайдо бўлади. Ташкилий стратегиянинг мослашувчанлиги ташқи муҳит ҳақида маълумот олишнинг оқилона механизмига боғлиқ; менежмент ва ишлаб чиқариш қуйи тизимлари ўртасида самарали алоқа, янги эчимларни объектив баҳолаш; бошқарувнинг барча даражалари манфаатларининг уйғунлик даражаси, шунингдек, янги фаолият йўналишлари ва мавжудларини ривожлантириш ўртасида куч ва воситаларни тақсимлашнинг оқилона даражаси.
Тўртинчи гуруҳ мезонлари – корхонанинг ташкилий шаклларини ўзгартириш, ташкилий тузилмани мавжуд шароитларга мослаштириш қобилиятини баҳолашга имкон берадиган тузилиш динамикаси мезонлари. Марказсизлаштиришнинг максимал даражасига қадар қарор қабул қилиш "ҳар бир ижрочи ўз фаолиятини мустақил равишда ташкил этиш ҳуқуқига эга" тамойилига асосланган ташкилий тузилмалар энг динамик ҳисобланади.
Янги ташкилий тузилмани ишлаб чиқишда корхоналар иккита усулдан фойдаланадилар. Биринчиси, дастлаб корхонанинг ушбу шаклига (ушбу турига) тааллуқли бўлган рақобат мезонларининг рўйхати қўлланилади. Кейин ушбу мезонлардан фойдаланиб танланган ташкилотнинг асосий элементлари аниқланади, шундан сўнг танланган элементлар керакли ташкилий тузилишга бирлаштирилади. Иккинчи усул амалиётда ишлатиладиган ташкилий тузилмалар тушунчаларини кўриб чиқишни ўз ичига олади. Бир мезон ёки бошқаси учун мумкин бўлган вариантлар рўйхатидан лойиҳалаштирилган ташкилот ва унинг иқтисодий миссияси учун энг мос келадиган тузилма танланган.