1-Mavzu: Ko‘rishning mutlaq chegaralarini aniqlash, Makonni ko‘rishninng differensial chegaralarini aniqlash. Reja

Hid bilish idroki. 
Hid bilish — odam va hayvonlar burun boʻshligʻining yuqori qismida 
joylashgan maxsus sezgi aʼzolari (hid bilish retseptorlari) orqali hidlarni sezish. 
Hayvonlarda Hid bilish ovqat qidirish, yoʻl topish, aniq joyni belgilash, 
qaramaqarshi jinsni izlash, shuningdek, bilish vositalaridan biri hisoblanadi va h.k. 
Odamlarda Hid bilishning ahamiyati hayvonlardagiga qaraganda kamroq, biroq 
Hid bilishning yoʻqolishi odam uchun azob hisoblanadi (qattiq tumov boʻlganda 
ovqatning qanchalik bemaza tuyilishini eslab koʻraylik). Hid bilmaydigan odamlar 
koʻpincha ovqatdan zaharlanishi mumkin, chunki biror ovqatning sifatliligini 
hididan bila olmaydi. Har bir odamda koʻpgina hissiyotlar hidni sezishga bogʻliq 
boʻladi. Yomon hid kayfiyatni buzishi, yaxshisi koʻtarishi mumkin. 
Hidlarni burunning shilliq pardasida joylashgan maxsus retseptorlar sezadi 
(qarang 
Burun
), u yerda bor-yoʻgʻi 5— 10 sm2joyda taxminan 50 mln alohida hid 
sezuvchi retseptorlar boʻladi. Bunda har bir retseptor yuzasi nihoyatda mayda 
oʻsimtalar hisobiga koʻp marta ortadi. 
Shilliq parda yuzasida joylashgan Hid bilish retseptorlari shu hujayralar ajratadigan 
shilliq modda bilan doimo namlanib turadi. Hidli moddalar havo bilan burun 
boʻshligʻiga tushadi, shilliqda eriydi va retseptorlarni taʼsirlaydi, u yerdan hid 
haqidagi ax-borot hid bilish nervi orqali bosh miyaga oʻtkaziladi, bosh miyada esa 
bizning hid haqidagi (uning oʻtkirligi, sifati va boshqalar) taassurotimiz 
shakllanadi. Hid bilish analizatorlari xil-ma-xil hidli moddalar turlarini farqlay 
oladi. Izquvar it, mas, hidga qarab koʻpchilik odamlar ichidan maʼlum bittasini 

---

16 
topa oladi, yaʼni har bir odam, har bir hayvon faqat oʻziga xos hidga ega. Hid 
bilish xususan bahorda va yozda, ayniqsa issiq nam havoda, shuningdek, 
yorugʻlikda qorongʻidagiga qaraganda oʻtkir boʻladi. Retseptorlarning hidli 
moddalar bilan uzoq vaqt taʼsirlanib turishi shu hidga oʻrganib qolishga olib 
keladi, keyin odam bu hidni sezmaydigan boʻlib qoladi. Bir hidga boshqasi taʼsir 
qilgandan keyin hidlar aralashib, oʻzgacha hidga aylanishi natijasida odam hidga 
ortiqcha sezgir boʻlib qolishi mumkin. 
Yosh oʻtishi bilan Hid bilish ham susayadi. Hid bilish ning buzilishi — hid 
bilmaslik (anosmiya), turli hidlarga sezuvchanlikning ortishi (giperosmiya), burun 
shilliq pardalari kasalliklari (tumov), bosh miya ayrim boʻlaklarining oʻsmasi va 
shikastlanishi baʼzi bir psixik kasalliklarda uch-raydi (bunday hollarda Hid bilishga 
odatda hidlarni sezish gallyutsinatsiyasi qoʻshiladi). Baʼzi homilador ayollarda 
ham hid bilmaslik holati kuzatiladi. 
Hid bilish pasayganda yoki yoʻqolganda darhol vrachga murojaat qilish va saba-
bini aniqlash zarur.