1-mavzu. Materiyada moddalarni mavjudligi va ularni xarakatlarinishi. (2 soat) Reja

 
ODDIY VA MURAKKAB MODDALAR. 
Moddalar molekulasi tarkibiga kirgan atomlarning bir turdaligi yoki har-
xil turdaligiga qarab ikki guruhga bo„linadi: 
Oddiy moddalar deb – bir xil element atomlaridan tashkil topgan 
moddalarga aytiladi. Masalan: H
2
, O
2
, O
3
, Al, P
4
, S
8
, N
2
, C ( olmos, grafit, karbin), 
P
4
-oq fosfor, P-(qora, qizil), galogenlar, metallar va boshqalar kiradi. 
Suvning parchalanishidan hosil bo'lgan vodorod va kislorod oddiy 
moddalardir. Vodorod molekulasi faqat vodorod atomlaridan, ya'ni bir turdagi 
atomlardan tashkil topgan. Kislorod molekulasi ham faqat bir turdagi atomlardan, 
ya'ni kislorod atomlaridan tashkil topgan. 
Murakkab moddalar deb – har xil element atomlaridan tashkil topgan 
moddalarga aytiladi.
Masalan: H
2
O, NaCl, HCl, SnO
2
, Al
2
(SO
4
)
3
. 
• 
Moddaning tarkibini tekshirish uchun amalga oshiriladigan parchalash 
jarayoni - analiz deb ataladi. 
• 
Modda hosil qilish jarayoni - sintez deb ataladi. 
Birikmalar tarkibi analiz yo„li bilan aniqlanadi. Birikma qanday tarkibiy 
qismlardan iborat ekanligini aniqlash - sifat analizi deb ataladi. 
MODDA 
Murak 
kab 
Oddiy 
Kislorod, 
vodorod, mis, 
azot, fosfor 
Osh tuzi, suv, 
karbonat 
angidrid 

---

• 
Birikma tarkibiy qismlari qanchadan iborat ekanligini aniqlash - 
miqdoriy analiz deb ataladi. 
Materiya
Modda
Maydon
Oddiy
Murakkab
Metallar
Metallmaslar
Oksidlar
Asoslar (gidroksid)
Kislotalar
Tuzlar
Binar birikmalar
(ikki xil element
atomlaridan tashkil topgan)
Asosli: K
2
O, FeO, CaO
Kislotali: SO
2,
CO
2,
SO
3
Amfoter: Al
2
O
3,
BeO, ZnO
Befarq: NO, CO
(indeferent)
Kislorodsiz
HCl, H
2
S, HBr
Kislorodli
H
2
SO
4,
HNO
3,
H
2
CO
3
Fe(OH)
2,
KOH
Ca(OH)
2,
NaOH
O'rta: Na
2
SO
4,
CaCO
3
Nordon: NaHSO
4,
KH
2
PO
4
Asosli: CaOHCl, Fe(OH)
2
Cl
(gidroksi)
Qo'sh: KNaSO
4,
CaOCl
2
Kompleks: K
4
[Fe(CN)
6
]
K
3
[Fe(CN)
6
]
Gidridlar NaH, KH, CaH
2
Karbidlar CaC
2,
Al
4
C
3,
MgC
2
Oksidlar K
2
O, FeO, CaO, SO
2
Fosfidlar Ca
3
P
2,
Na
3
P
Sulfidlar Na
2
S, CaS, MgS
Galogenidlar NaCl, KBr, BaF
2,
KI
Nitridlar Na
3
N, Mg
3
N
2
Peroksidlar Na
2
O
2,
H
2
O
2,
BaO
2
Moddalar ularni tashkil etuvchi zarrachalarning tabiatiga ko‟ra ikki xil 
bo‟ladi: molekulyar va nomolekulyar. 
1. Molekula − o„zaro bog„langan atomlar guruhidan iborat. Molekular tuzi-
lishdagi moddalar bir xil molekulalardan tashkil topgan va shuning uchun bunday 
moddalar tarkibi o„zgarmas bo„ladi (ularni dastlab ingliz olimi J.Dalton 
ta‟riflagani uchun daltonidlar deb ham ataladi). 
Odatda moddalar gazsimon holatda molekulyar tuzilishda bo„ladi. Moddalar 
suyuq yoki qattiq holatda bo„lganda modda molekulalari orasidagi masofa nisbatan 
yaqin va ularni o„zaro ta‟sirlashish kuchlari katta bo„ladi. 
Shu kuchlar ularni bir-biriga bog„lanib turishini, ya‟ni moddani suyuq yoki 
qattiq holatda bo„lishini ta‟minlaydi. Molekular tuzilishga ega bo‟lgan moddalar 
qattiq, suyuq va gaz moddalar bo‟lib, molekulalardan tuzilgan. Ularda molekulalar 
orasidagi ta‟sirlashuv kuchlari kichik shu sababdan ularning qaynash va 
suyuqlanish haroratlari past bo‟ladi. Oson suyuq va bug‟ holatga o‟tadi. 

---

Bularga: H
2
, O
2
, O
3
, NH
3
, HCl, H
2
S, H
2
O, organik moddalarning ko‟pchiligi 
molekulyar tuzilishga ega.