1-Mavzu: Metall konstruksiyalarini loyihalash asoslari haqida umumiy tushuncha. Maqsadi va vazifalari. Reja

Metall konstruksiyalar ishlatiladigan sohalar, va ularning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari
Hozirgi vaqtda metall konstruksiyalar turli xil bino va inshootlarni qurilishida ishlatiladi. Ayniqsa, tayanch oralig‘i katta bo‘lgan binolarning tom yopma konstruksiyalarini barpo etishda, baland inshootlar qurilishida va katta yuk ta’sir etayotgan konstruksiyalarni bunyod etishda metall konstruksiyalarning ahamiyati kattadir.
2005 yil O‘zbekiston Respublikasida 450000t po‘lat eritildi, 108000t metall ishlab chiqarildi. Konstruktiv shakliga va ishlatilishiga qarab metall konstruksiyalar 8 xil sohalarda ishlatiladi:

1. 
   Sanoat binolarini sinchini yaratilishida;
   
2. 
   Tayanch oralig‘i katta bo‘lgan binolarning tom konstruksiyalarini yaratishda (angarlar, konsert va sport saroylari, gumbazlar, bozorlar);
   
3. 
   Ko‘prik va estakadalar qurilishida;
   
4. 
   Minora va machtalar qurilishida (tele va radio minoralar, neft qazib chiqarish va suv xo‘jaligi binolari va inshootlari);
   
5. 
   Ko‘p qavatli binolarning sinchini yaratishda;
   
6. 
   Varaqsimon prokatidan yig‘ilgan gaz va suyuqliklarni saqlash hamda taqsimlash inshootlarini qurishda;
   
7. 
   Kranlarni va boshqa turli xil harakatlanuvchi asbob va uskunvlarni ko‘taruvchi konstruksiyalarni yaratilishida;
   
8. 
   Boshqa murakkab konstruksiyalarni qurishda.
   

Ko‘rib chiqilgan metall konstruksiyalar ishlatiladigan sohalari turli konstruktiv shakl va tizimlardan iboratdir. Ammo turli xil konstruksiyalarni yaratilishi asosan ikkita omil bilan bog‘iq.
Birinchidan, turli xil konstruksiyalarni yaratishda standart bo‘yicha ishlab chiqariladigan elementlardan, prokat sortamentidan foydalanishadi (qo‘shtavr, shveller, burchaklik, varaqsimon prokati).
Ikkinchidan, metall konstruksiyalarning yig‘ish texnologiyasi bir xilligi bilan bog‘langan, sovuq holatda boltlar yoki parchin mixlar orqali va qizdirib eritish orqali elektr yoyi bilan elementlarni bir-biriga payvandlash bajariladi.
Metall konstruksiyalarning o‘ziga xos bo‘lgan afzalliklari.
1. Metall materiali yuqori mustahkamlikka ega, siqilishga va cho‘zilishga bir xilda qarshilik ko‘rsatadi. Uni bir jinsliligi qurilmalarda ishonchli ishlashini ta’minlaydi va hisobini onsonlashtiriladi.
2. Metall konstruksiyalardan qurilgan inshootlar engil bo‘ladi. Har qanday materialning qurilmaga sarf bo‘lish darajasi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
S   Ry (2.1)
bunda,  - materialning hajmiy og‘irligi (zichligi),
R_y – materialning hisobiy qarshiligi.
«S» miqdor qancha kichik bo‘lsa, shuncha konstruksiya engil bo‘ladi; po‘latlar uchun S3,71,710^-4 1m; beton uchun S18,410^-4 1m; yog‘och uchun S5,410^-4 1m.
3. Metall qurilmalar ishonchli hisoblanadi. Po‘latning mexaniq xususiyatlari uning bir jinsliligiga bog‘liq bo‘lib, hisob orqali va amalda ishlayotgan konstruksiyaning kesim yuzasida hosil bo‘layotgan kuchlanishlar bir xil bo‘ladi.
4. Po‘latning zichligi ancha katta bo‘lgani tufayli undan yasalgan qurilmalar gaz va suyuqlikni o‘tkazmaydi.
5. Metall qurilmalar sanoatbop bo‘ladi, ya’ni ular asosan korxona sharoitida tayyorlanib, qurilish joyida mexanizmlar yordamida yig‘iladi.
6. Metall konstruksiyalar ekologiya talablarigi javob beradi. CHunki metall konstruksiyalardan tayyorlangan binolarni xizmati tugagandan keyin konstruksiyalarni qayta elementlarga bo‘lib yana ishlatish mumkin yoki metallalomga topshirisa bo‘ladi.
Metall konstruksiyalarning ba’zi bir kamchiliklari ham bor, bu ularning keng ishlatilishini cheklaydi. Po‘lat konstruksiyalarning asosiy kamchiligi ularning turli ta’sirlarning ostida emirilishidir. Bu hol qurilmalarni korroziyadan muhofaza qilishning turli xil usullarini qo‘llash talab qiladi.
Metallning issiqqa bardoshligi katta emas. Harorat 250⁰S ga yaqinlashganda po‘latning elastiklik moduli kamaya boshlaydi va 600⁰S da batamom plastik holatga o‘tadi. YOng‘in xavfsizligi talablariga javob berish uchun metall konstruksiyalarni olovbardoshligini ko‘paytirish zarur. Buning uchun har xil ximoya usullardan foydalanish mumkin.
Metall konstruksiyalarga qo‘yilgan talablar: metall qurilmalar yuk ko‘tarish qobiliyatiga ega bo‘lishi, ya’ni mustahkamlik, ustivorlik va bikrlik talablariga javob berishi kerak. Iqtisodiy jihatdan tejamli bo‘lishi kerak, yig‘ish muddatlarini kamaytirish uchun unumli usullar qo‘llash va standart elementlardan keng miqyosda foydalanish zarur.
Metall konstruksiyalardan foydalanib qurilgan bino va inshootlarning tashqi ko‘rinishi go‘zal bo‘lishi ya’ni estetik talablarga ham javob berishi kerak.