1-Mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja Moliya va davlatning vujudga kelishi, uning resurslarga bо‘lgan ehtiyojining rivojlanishi

-iste’mol fondi; 
-jamg‘arish fondi. 
Lekin bu bosqichga qadar taqsimlash jarayoniga davlat aralashib, soliqlar, 
qarzlar, sug‘urta tо‘lovlari (badallari) kabi iqtisodiy instrumentlardan foydalangan 
holda individual va jamoa daromadlaridan о‘zining hissasini (о‘ziga tegishli bо‘lgan 
qismni) ajratib oladi. 

---

Qayd etish joizki, daromadlar qancha qismini olishning “ostonasi”ni 
aniqlashda jamiyat ishtirok etadi. U jamoatchilik tashkilotlari, partiyalar va shunga 
о‘xshashlar orqali, qonunchilik va ijroiya hokimiyatini shakllantirish yо‘li bilan 
davlat faoliyatining chegarasini aniqlashga harakat qiladi. О‘z navbatida, davlat 
ham о‘zining harakat doirasini (sohasini) kengaytirishga harakat qiladi. 
Uning funksiyalari qancha keng bо‘lsa, jamiyat a’zolari daromadlarining 
shuncha katta summalariga davlat da’vogarlik qiladi. SHu munosabat bilan 
iste’mol proporsiyalari (nisbatlari) ham о‘zgaradi. Masalan, agar davlat maorif, 
sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot xarajatlarining bir qismini о‘z zimmasiga olsa, 
bu narsa ishchi kuchining bahosida va demak, mehnat haqining darajasida о‘z aksini 
topadi.
Bu erda ijtimoiy iste’mol fondlarining hissasi qancha yuqori bо‘lsa, shaxsiy 
iste’mol fondlarining hissasi shuncha past bо‘lishi bilan xarakterlanadigan
tendensiyani tushunish juda muhimdir. 
Moliya nazariyasida takror ishlab chiqarish jarayonida davlat ishtirokining 
qiyosiy samaradorligi xususidagi bahslar hali-hamon tо‘xtaganicha yо‘q. Har bir 
davlat uchun ma’lum bir davrda mamlakat aholisi (alohida shaxslar e mas, balki 
aholining keng qatlami) qancha boy bо‘lsa, davlatning о‘zi ham shuncha boy 
bо‘ladi, degan tushunchadan kelib chiqib, aniq tavsiyalar ishlab chiqmoq maqsadga 
muvofiq.
Chunki daromadning yuqori darajasi yuqori iste’mol talabini, sog‘lomlashib 
borayotgan iqtisodiyotni vujudga keltiradi. SHunga mos ravishda soliqqa 
tortiladigan baza (asos) о‘sadi va jamg‘armalar hissasi oshadi. Jamg‘armalar ssuda 
kapitalining asosini tashkil etib, о‘z navbatida, ular kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarishga va ilmiy-texnika taraqqiyotiga о‘z ijobiy ta’sirini kо‘rsatadi. 
Hukumatlari soliqlar orqali shaxsiy daromadlarni chegaralab (cheklab) 
qо‘ygan mamlakatlarda iqtisodiyot о‘sish bazasiga (asosiga) ega emasdir. Bunday 
mamlakatlar ma’lum bir vaqt о‘tganidan sо‘ng nisbatan boyroq bо‘lgan 
mamlakatlarning ta’siri ostida bо‘lib qoladi. Chunki mamlakat ichki manbalarining 
qisqarishi tashqi qarzga olishlar evaziga qoplanadi. О‘z navbatida, tashqi qarzlarni 
qaytarishning manbai bо‘lib faqat soliqlar va davlat mulki xizmat qilishi mumkin. 
Taqsimlash jarayoniga davlat aralashuvining balanslashtirilgan chegaralari 
buzilsa, butun takror ishlab chiqarish jarayoni buziladi (izdan chiqadi). Bularning 
barchasini iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurish va mehnat bozorini yaratish 
deb atash mumkin. Agar ijtimoiy portlashlarning oldini olish maqsadida davlat aholi 
kambag‘al qatlamlarini qо‘llab-quvvatlash bо‘yicha qо‘shimcha ravishda 
majburiyatlarni о‘z zimmasiga olsa, bu ham sog‘lom takror ishlab chiqarish 
jarayonlarining buzilganligidan darak beradi. 
Markazlashtirilgan 
rejali 
tizimni 
bozor 
mexanizmi 
bilan 
tо‘liq 
almashtirilganligi sharoitida eski taqsimlash tizimining saqlanib qolishi mumkin 
emas. Biroq yangi tizimni yaratishda sanoat texnologiyasining holati, sanoatning 
tarkibiy tuzilishi, raqobatbardoshlik va boshqa omillar inobatga olinishi kerak. 
Boshqa mamlakatlarning bu boradagi tizimidan nusxa olish о‘z davlatchiligiga va 
faniga ega bо‘lmagan kuchsiz rivojlangan mamlakatlargagina xosdir. 
Takror ishlab chiqarish jarayonining taqsimlanishini tahlil qilishni tanlab, 

---

kapitalning real harakatida faqat moddiy ishlab chiqarish sohasi bilan chegaralanish 
kerak emas. Bundan tashqari, kapitalning milliy chegaralarni tan olmasligini ham 
e’tirof etmoq lozim. Chunki bunga faqat birja va bank sohalarining о‘ziga xos 
xususiyatlari emas, balki transmilliy kompaniyalarning keng rivojlanishi ham о‘z 
ta’sirini kо‘rsatadi.