1-мавзу. Мустақил Ўзбекистон фарзандиман

Tilning gоrizоntal harakatiga ko`ra
Lablarning ishtirоkiga ko`ra
	Оld qatоr	Оrqa qatоr
Yuqоri (tоr) unlilar	I (i)		Lablanmagan
		U (u)	Lablangan
O`rta (o`rta kеng) unlilar	E (e)		Lablanmagan
		O‘ (o‘)	Lablangan
Quyi (kеng) unlilar	A (a)		Lablanmagan
		O (o)	Lablangan

Undosh tovushlar

Hosil bo’lish o’rniga ko’ra		Hosil bo’lish usuliga ko’ra						Ovoz va shovqin ishtirokiga ko’ra
		Portlovchi Sirg’aluvchi Titroq Yon Qorishiq Burun
Lab un-doshlari	Lab-lab	b p					m	Jarangli jarangsiz
	Lab-tish		V F					Jarangli jarangsiz
Til un- doshlari	Til oldi	d, j T	z, j s, sh	r	l	ch	n	Jarangli jarangsiz
	Til o’rta		y					Jarangli jarangsiz
	Sayoz til orqa	g k					ng	Jarangli jarangsiz
	Chuqur til orqa	q	g’,x					Jarangli jarangsiz
Bo‘g‘iz undoshi			h					jarangsiz

Undosh tovushlar - og‘iz va

Undosh tovushlar - og‘iz va

bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida turli to‘siqlarga uchrab paydo bo‘ladigan, tarkibi faqat shovqindan yoki ovoz va shovqindan iborat tovushlar. Ularning talaffuzida havo oqimi sirg‘alib yoki portlab chiqadi. Bu havo oqimi un paychalarini titratib yoki titratmay o‘tadi. Natijada turli jihatdan bir-biridan farqli undosh tovushlar hosil bo‘ladi. Dunyodagi har bir til o‘ziga xos undoshlar tizimiga ega. Tildagi undoshlar tizimi konsonantizm (lot. consonans — undosh tovush) deyiladi. Undosh tovushlar soni turli tillarda turlichadir. Masalan, hozirgi o‘zbek adabiy tilida undosh tovushlar soni 24 ta bo‘lsa, boshqa tillarda bundan kam (mas, turk tilida 17 ta) yoki ortiq bo‘lishi mumkin. Bu miqdor rus tilida 34 tani, fin tilida 14 tani tashkil etadi.

Undosh tovushlar

Undosh tovushlar bir necha jihatdan tasnif qilinadi:

1) hosil bo‘ish o‘rniga (nutq a’zolarining ishtirokiga) ko‘ra;

2) hosil bo‘lish usuliga ko‘ra;

3) ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra.

Ushbu tasniflarni hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi 24 ta [b, v, g , d, j (jyuri), j (jo‘ja), y, k, l, m, n, ng, p, r, s, t, f, x, s, ch, sh, q, g‘, h] undosh tovushlar misolida ko‘rib chiqish mumkin.

Ayrim unli va undosh tovushlarning aytilishi va yozilishi