1-mavzu: “O‘zbek transkripsiyasi va transliteratsiyasi” kursiga kirish asosiy savollar

Ma’lum bir maqsad uchun turli sohalar bo‘yicha ishlatiladigan transkripsiyalarning aniqlik darajasi bir xil emas.
Lingvistik asarlar (qiyosiy va tarixiy grammatikalar, etimologik lug‘atlar, turli til matnlaridan namunalar va shu kabilar)ni nashr ettanda transliteratsiyadan foydalanilsa ham, qardosh tillarning fonetikasi qiyos qilinganda, dialektologik ishlarda va dialektologiya fanida fonetik transkripsiyadan foydalaniladi. Xalq og‘zaki ijodiyoti yodgorliklarini nashr etganda mavjud alfavitdan foydalanilsa, bu yodgorliklar dialektal qimmatini yo‘qotadi. SHuning uchun ularning talaffuz xususiyatlarini mumkin qadar saqlash maqsadida fonetik transkripsiya qo‘llaniladi.
Transkripsiya chet tili va ona tili orfoepiyasiga oid ishlarda ham keng qo‘llaniladi.
Mohiyati jihatdan eng aniq transkripsiya fonetik trans- kripsiyadir. Bu transkripsiya umumiy va xususiy fonetika, shu qatori jsperimental fonetika yutuqtariga asoslanadi. Tillardagi nutq govushlarini fonetik transkripsiya uchun tanlangan alfavit orqali ifoda qilib bo‘lmasa, boshqa tillar alfavitidan harflar olinadi ski harflar yoniga, ustiga, ichiga diakritik belgilar qo‘yiladi. (bonetik transkripsiyaning vazifasi — tilda mavjud bo‘lgan hamma tovushlarni yozuvda aks ettirishdir. Faqat fonemelarnigina hisobga olish uchun ishlatiladigan transkripsiya - fonologik toanskripsiya deyiladi.
Transkrinsiyaning tuzilishi. Tilshunoslikda keng miqyosda qo‘llanadigan lotin alfaviti asosida tuzilga transkripsiya xalqaro fonetik alfavit (Mejdunarodniy foneticheskiy alfavit — MFA) nomi bilan yuritiladi. Rus grafikasi asosida tuzilgan transkripsiyalar turkshunos va russhunoslarning ishlarida keng tarqalgandir. Lekin o‘zbek tilining dialekt va shevalarini o‘rgangan turkolog va o‘zbekshunoslar o‘z ilmiy ishlarida turlicha transkripsiya belgilarini qo‘llaganlar. Ba’zilari lotin alfavitidan foydalangan bo‘lsa (E.D. Polivanovning ishlariga qarang), ba’zilari rus grafikasi asosida tuzilgan transkripsiyalardan foydalangan (A.K. Borovkov, V.V. Reshetovning ishlariga qarang).
Shevalarda uchraydigan har bir tovushni ifodalash uchun transkripsiyada ayrim belgi olish talab qilinadi. Ammo shuni aytish kerakki, mavjud transkripsiya sistemalari bu talabga to‘liq javob bera olmaydi.
Masalan, ng va dj mustaqil fonemalarining ikki harf bilan berilishi kabi.


Darsliklarda ishlatiladigan transkrinsiya
Kitobda ishlatilgan transkripsiya sistemasida o‘zbek alfavitida e, yo, yu, ya dan tashqari hamma harflar qo‘llanadi. Yolashgan harflar transkripsiyada tovushlar birikmasi orqali quyidagicha beriladi:
e — ye, ye.
yo — ya.
yu — yo‘, yu.
ya — ye, ya.
Boshqa alfavitlardan [u, o, e, e, m] belgilari olindi. Bulardan [u] va [e[ belgilari shu unlilarning oldingi qator ekanligini (yumshoqligini) ko‘rsatadi: g u l, k e l kabi; [e] esa umumo‘zbek shevalariga xos bo‘lgan oldingi qator keng unli tovushni ifodalaydi: lette, ereve kabi.


IDENTIV O‘QUV MAQSADLARI

1. 
   Unlilarni ifodalash uchun olingan transkripsion belgilarni izohlaydi.
   
2. 
   Undoshlar uchun olingan belgilar lotin va rus yozuvlari asosida tuzilganligini sharhlaydi.
   
3. 
   Diftonglashgan unlilarni mashq orqali o‘rganadi.
   
4. 
   Ayrim belgilarning ma’no o‘zgaliklarini izohlaydi.
   
5. 
   Ayrim diakritik belgilar va boshqa shartli ifodalar.
   

Unlilar. Unli tovushlarni ifodalash uchun quyidagi transkripsion belgilar olingan: