1-mavzu. O‘zbekiston tarixini davrlashtirish masalalari. (2 soat) Reja
Download 67.11 Kb. Pdf ko'rish
|
1-maruza
|
1-mavzu. O‘zbekiston tarixini davrlashtirish masalalari. (2 soat) Reja: 1. O‘zbekiston – ilk insoniyat sivilizatsiyasi beshigi. 2. Tarixni o‘rganishda davrlashtirishning ahamiyati. 3. O‘zbekiston tarixini davrlashtirish masalalari. O‘zbekiston – insoniyat taraqqiyoti o‘choqlaridan biri, jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi ekanligi olimlar tomonidan e’tirof etilgan. Dastlabki sivilizatsiyalar, ularning paydo bo‘lishi va taraqqiy etishi, sivilizatsiyaning ilmiy-nazariy tahlili, sivilizatsiyalarga tarixiy-falsafiy yondashuv, umuman Sharq va G‘arb sivilizatsiyalarining qiyosiy tahlili tarixshunosligiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bu yo‘nalishda A.Toynbi, O.Shpengler, K.Yaspers, I.M.Dyakonov, V.Masson, A.Vasilev, M.Barg, M.Albedil, A.Koptev, Yu.Yakoves kabi olimlar tadqiqot ishlari olib borganlar. So‘nggi yillarda A.Asqarov, R.Sulaymonov, E.Rtveladze, A.Sagdullaev, O‘.Mavlonov, T.Shirinov, Sh.Shaydullaev, B.Eshovlarning tarixiy tadqiqotlarida “Turon sivilizatsiyasi”, “O‘rta Osiyo sivilizatsiyasi”, “O‘zbekiston sivilizatsiyasi” kabilar qiyosiy tahlillar asosida e’tirof etilgan. Dunyo tarixidagi turli hududlarda ijtimoiy-iqtisodiy va tabiiy sharoitlardan kelib chiqib turli davrlarda o‘ziga xos sivilizatsiyalar taraqqiy etganligini kuzatish mumkin. O‘zbekiston hududlarida ham sivilizatsiya jarayonlari o‘ziga xos yo‘nalishda taraqqiy etib borgan bo‘lsa-da, bu yo‘nalishdagi o‘zaro ta’sir inkor etilmaydi. Zero, Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “tariximiz kabi, qadimgi madaniyatning yaratilishida ham ko‘plab etnik guruhlar, el-elatlar o‘z ulushini qo‘shgan. Bu tabiiy hol, chunki, hech qachon, hech qaerda faqat bitta millatga mansub madaniyat bo‘lmaydi. Har qanday sivilizatsiya ko‘pdan-ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta’sirining mahsulidir”. “Sivilizatsiya”- lotincha so‘z bo‘lib (“civilis”), aynan tarjimasi “grajdanlar”, “jamiyatning erkin, ozod a’zolaridan tashkil topgan tuzum, davlatchilik” degan ma’noni anglatadi. Ijtimoiy fanlarda sivilizatsiya tushunchasi asosan madaniyat va madaniy taraqqiyotining barcha qirralarini ifodalovchi tushuncha sifatidagi mazmun kasb etadi. Ushbu mazmunni qisqacha ta’riflaydigan bo‘lsak, sivilizatsiya tushunchasi – muayyan hududlarda yashaydigan odamlarning turmush tarzi va xo‘jalik yuritish faoliyati, ushbu odamlar hamda hududlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar, ma’lum davrlarda yaratilgan ma’naviy va moddiy madaniyat, jamiyatning taraqqiy etish jarayonida odamlarning ijodiy imkoniyatlari va qobiliyatining samarasini anglatadi. Shu nuqtai nazardan ham sivilizatsiya insoniyat taraqqiyotining asosiy mezoni sifatida talqin etiladi. Binobarin, O‘zbekiston hududlarida taraqqiy etgan sivilizatsiya ham jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi hisoblanadi. Dunyoning turli burchaklarida yashaydigan xalqlarning tarixning turli davrlarida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlarda erishgan yutuqlari hamda taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilishini sivilizatsiya tushunchasi o‘zida aks ettiradi. Bu taraqqiyot bosqichi insoniyatning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, jamiyatning rivojlanish darajasi, moddiy va ma’naviy madaniyatning yuksalishi, kabilalar va xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar bilan izohlanadi. So‘nggi yillarda O‘rta Osiyo va unga qo‘shni hududlarda olib borilgan ko‘plab tarixiy-arxeologik tadqiqotlar bu mintaqa qadimgi Sharq sivilizatsiyasining shakllanishi va rivojlanishida o‘ziga xos o‘rin tutganligini asoslab beruvchi ko‘plab ma’lumotlar – ashyoviy dalillarni yuzaga chiqardi. Ularning natijasi o‘laroq, yuqorida eslatganimizdek, “O‘rta Osiyo sivilizatsiyasi”, “Turon sivilizatsiyasi”, “O‘zbekiston sivilizatsiyasi” kabi atamalar ilmiy tadqiqotlar va nashrlarda keng ishlatila boshlandi. Hozirgi O‘zbekiston hududlarining ulkan Yevroosiyo mintaqasi markazida, muhim savdo-madaniy yo‘llar kesishgan chorrahasida joylashganligi tarixan belgilangan bo‘lib, bu holat mamlakatimizni kishilik tarixining ilk bosqichlaridayoq Sharq va G‘arb duyosi o‘zaro muloqotga kirishadigan joy sifatidagi ahamiyatini belgilab berdi. Shuning uchun, ham tarix fanining hozirgi taraqqiyot bosqichida Vatanimiz tarixini jahon sivilizatsiyasining ajralmas muhim tarkibiy qismi sifatida o‘rganish talabalar uchun o‘ta ahamiyatli hisoblanadi. O‘quvchilar shunga alohida e’tibor berishlari lozimki, O‘rta Osiyo sivilizatsiyasi turli hududlarda turli davrlarda shakllandi va rivojlandi. Misol uchun, mintaqaning janubiy hududlarida yashagan qadimgi kabilalar mil.avv.VI ming yillikdayoq dehqonchilikka o‘tib, unumdor xo‘jalikni rivojlantirgan bo‘lsalar, bu davrda shimoliy hududlardagi kabilalar asosan ovchilik, baliqchilik va chorvachilikning ilk shakllari bilan shugullanganlar. Bu notekislik jarayonini tabiiy- geografik sharoitlar va o‘zaro aloqalar bilan izohlash mumkin. Bu o‘rinda, O‘rta Osiyoning cho‘l va dasht hududlaridagi hamda daryo vohalari hududlarining rivojlanish darajasidagi madaniy notekislikni qiyosiy taqqoslab ko‘rish (Kopetdog‘, Hisor, Zarafshon tog‘ oldi hududlari hamda Qizilqum, Qashqadaryo va Zarafshon vohasining dasht hududlari) muhimdir. Undan tashqari, O‘rta Osiyoda turli-tuman madaniyat yaratgan qadimgi aholining neolit davridayoq, ya’ni, mil.avv.VI-IV ming yilliklardagi o‘zaro munosabatlari va bu aholining Sharqdagi, dastlavval Old Osiyodagi boshqa qadimgi sivilizatsiya o‘chog‘lari bilan uzviy aloqada bo‘lishi ham mahalliy sivilizatsiyaning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Talabalar yana shunga e’tibor berishlari lozimki, O‘zbekiston sivilizatsiyasining shakllanishi va bosqichma-bosqich rivojlanib borishida mintaqaviy va transmintaqaviy iqtisodiy-madaniy aloqalar tizimi jarayoni asosiy o‘rin egallaydi. Chunochi, mahalliy sivilizatsiyaning shakllanishi va rivojlanishi murakkab tarixiy jarayon bo‘lib, u iqtisodiy va ishlab chiqaruvchi xo‘jalik turlarining paydo bo‘lishi, yoyilishi va evolyusiyasi, ilk boshqaruv shakllarining paydo bo‘lishi va taraqqiyoti, qadimgi aholi joylashuvi, migratsiyasi hamda etnogenez jarayonlari, davlatchilik, urbanizatsiya va shahar madaniyati rivoji, o‘zaro mahsulot almashuvi, savdo-sotiqning vujudga kelishi va taraqqiy etishi, ilk ulov va transport vositalaridan foydalanishiga o‘tilishi kabi ko‘plab ijtimoiy-siyosiy, harbiy, iqtisodiy hamda madaniy jarayonlar bilan bevosita bog‘liq holda kechgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, uzoq asrlar davomida xalqaro savdo va aloqa yo‘llari chorrahasida joylashgan, hunarmandchilikda, dehkonchilikda va savdo- sotiqda qadim an’analarga ega bo‘lgan O‘zbekiston va umuman, O‘rta Osiyoda o‘tgan asr va asrimiz boshlarida olib borilgan tadqiqotlar mahalliy sivilizatsiyalar taraqqiyoti masalalariga ko‘plab aniqliklar kiritish imkonini berdi. Xususan, tadqiqotlar natijasida topilgan ko‘pdan-ko‘p moddiy madaniyat buyumlari O‘rta Osiyo xalqlari ilk yozma manbalar – Ossuriya hujjatlari, Avesto, ahomoniylar podsholarining mixxat yozuvlari, qadimgi Yunon, Rim, Xitoy tarixchi hamda geograflarining asarlarida tilga olinishidan ancha ilgari davrlardayoq rivojlangan madaniyat yaratganliklaridan dalolat beradi. Bu esa zamonaviy talabalar bilishi muhim bo‘lgan holatdir. Zamonaviy adabiyotlarda sivilizatsiya taraqqiyoti shartli ravishda ikki davrga bo‘linadi. Birinchi davr – bu dastlabki dehqonchilik o‘choqlarida yoki ularga yaqin joylarda vujudga kelgan birlamchi sivilizatsiyalar – qadimgi Misr, Mesopotamiya, Hind, Xitoy, Mesoamerika, And sivizatsiyalaridir. sivilizatsiyalarning o‘zini o‘rab turgan olam bilan aloqalari ularning yutuqlarini qo‘shni hududlarga tarqatish uchun shart-sharoitlar yaratishi natijasida ikkilamchi sivilizatsiyalar – Suriya, Baktriya, Marg‘iyona, Anatoliya, Minoy, Krit-Miken, Yapon va boshqa sivilizatsiyalar paydo bo‘lgan. Ularning madaniyati birlamchi sivilizatsiyalar madaniyatiga o‘xshash bo‘lishi bilan birga qaysidir jihatlari bilan farqlanadi. Ayrim holatlarda bu jarayon o‘zini vujudga keltirgan sivilizatsiyadan ajralib, mustaqil sivilizatsiyaga aylanishga imkoniyat yaratganki, antik davr sivilizatsiyasi bunga misol bo‘lishi mumkin. Ikkinchi davr. Ikkilamchi sivilizatsiyalar muttasil kengayishga intilib o‘z atrofida juda ko‘p aholini, ba’zan bir nechta mahalliy sivilizatsiyalarni birlashtirgan. Natijada jamiyat dinlari shaklidagi mafkura paydo bo‘lgan. Shu tariqa sivilizatsiyalarning taraqqiyotida ikkinchi davr boshlanadi. Bu jarayon O‘rta Osiyoda mil.avv.VIII-VI asrlar davomida, Hindistonda mil.avv.VI-III asrlarda, Xitoyda mil.avv.III-II asrlarda, Yevropada milodga yaqin davrlarda, Janubiy Amerikada XV asrda pishib yetilgan edi. Xullas, birlamchi yoki ikkilamchi bo‘lishidan qat’iy nazar, sivilizatsiya – bu dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi, shaharlar barpo etuvchi, o‘z yozuviga ega va ma’lum qadriyatlar bilan birlashtirilgan ijtimoiy organizmlarning muayyan tarixiy taraqqiyot bosqichidir. Eng qadimgi odamlar o‘zlarining rivojlanish bosqichlarida mehnat qurollarining turlarini ko‘paytirib va sifatini yaxshilab borganlar. Natijada ularning turmush tarzida, jismoniy ko‘rinishida o‘zgarishlar bo‘lib borgan. Shuningdek, miya hajmi ham o‘zgarib borgan. O‘rta tosh asridagi turli sabablarga ko‘ra, birinchi navbatda tinimsiz mehnat jarayonida inson tafakkurining rivojlanishi natijasida neandertal qiyofasidagi odamlar hozirgi qiyofali odamlarga aylana bordilar. Ular jismoniy va aqliy jihatdan kamol topib, hozirgi qiyofadagi kishilar vujudga keldi va shu bilan antropogenez jarayoni nihoyasiga yetdi. Odamning paydo bo‘lishi yerdagi eng buyuk hodisalardan biri bo‘lib, u dastlab toshdan oddiy to‘qmoq yasagan bo‘lsa, uzluksiz mehnat, tinimsiz intilish natijasida yuksak madaniyat yaratish daajasiga yetib keldi. Antropogenez jarayonida mehnatning o‘zgartiruvchanlik mohiyatini arxeologiyaga oid turli-tuman manbalar tasdiqlaydi. Turli davrlarga oid moddiy madaniyatning almashishi hamda yangi asoslarda rivojlanishi moddiy manbalarning tashqi ko‘rinishidan ham aniqlanadi. Ko‘p ming yillar davomida rivojlangan tarixiy jarayonlar - odam va jamiyat taraqqiyotida asosiy, bosh mezon mehnat ekanligidan dalolat beradi. Download 67.11 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|