1-Mavzu. O‘zgaruvch

1.4. Tavakkalchilikni boshqarish tamoyillari asosida biznesdagi xavflarni kamaytirish usullari

Tavakkalchilikni boshqarishning asosiy tamoyillari tavakkal-chilik sharoitida hamda u bilan bog‘liq moliyaviy, ma’naviy boshqa yo‘qotishlarda ma’lum bir mexanizm yordamida talab paydo bo‘ladi, uning natijasida tadbirkor (firma) erishishi mumkin bo‘lgan maqsadi nuqtayi nazaridan eng qulay imkoniyatdagi usulda xo‘jalik qarorlarini qabul qilish va amalga oshirish uchun tavakkalchilik xavf-xatarini hisobga oladi. Bu mexanizm tavakkalchilikni boshqarish deyiladi.

Tavakkalchilikni boshqarish – bu qandaydir darajada tavakkal-chilik vaziyatlar sodir bo‘lishi imkoniyatini bashorat qiluvchi hamda ularning salbiy oqibatlarini bartaraf etish imkonini beruvchi tadbirlar, usullar va uslublar jamlanmasi deb tarif berilgan. Tavakkalchilikni boshqarish bir tizim sifatida 2 kichik tizimdan tashkil topadi. Unga boshqariluvchi quyi tizim (boshqaruv obyekti) va boshqaruvchi quyi tizim (boshqaruv subyekti) kiradi.
Tavakkalchilikni boshqarish tizimida boshqaruv obyekti bo‘lib kapital kiritishning tavakkalchiligi va tavakkalchilikni amalga oshirish jarayonida xo‘jalik subyektlari (tadbirkor va raqiblar, raqobatchilar, qarz oluvchi va qarz beruvchilar, sug‘urtachi va sug‘urtalovchilar) orasidagi iqtisodiy munosabatlarga aytiladi.
Tavakkalchilikni boshqarish tizimida boshqaruv subyekti bo‘lib o‘z faoliyatlari vositasida boshqaruv obyektiga bevosita tasir ko‘rsatuvchi maxsus odamlar guruhi (tadbirkor, moliyaviy menejer, tavakkalchilik bo‘yicha menejer, sug‘urtalash bo‘yicha mutaxassis va boshqalar) gavdalanadi.
Tavakkalchilikni boshqarish iqtisodiy faoliyatda maxsus soha bo‘lib, u xo‘jalik faoliyatining iqtisodiy tahlili, psixologiya, sug‘urta
26

ishlari xo‘jalik qarorlarini optimallashtirish usullari sohasida chuqur bilim talab qiladi.
Bu sohada tadbirkorning asosiy vazifasi – loyiha qanchalik daromadli bo‘lsa, uni amalga oshirishda tavakkalchilik darajasi shunchalik yuqori bo‘lishidan kelib chiqib, mazkur loyiha uchun daromad va tavakkalchilikning birikuvini optimal darajada ta’minlovchi harakat variantini topishdan iborat bo‘ladi. Bu yerda shuni qayd etish lozimki, iqtisodiy jarayonning ajralmas bo‘lagi bo‘lgan tavakkalchilikning mavjudligi, shuningdek, bu sohada qo‘llanilayotgan boshqaruvga tasir vositalari shunga olib kelmoqdaki, tavakkalchilikni boshqarish qator hollarda maxsus mustaqil kasbiy faoliyat sifatida namoyon bo‘lmoqda.
Bu turdagi faoliyatni ixtisoslashgan institutlar mutaxassislari, sug‘urta kompaniyalari, shuningdek, moliyaviy, tavakkalchilik bo‘yicha menjerlar sug‘urta mutaxassislari amalga oshiriladi.
Tavakkalchilik bo‘yicha mutaxassislarning bosh vazifasiga: - Kuchaygan tavakkalchilik sohalarini aniqlash.
- Tavakkalchilik darajalarini baholash;
- Tashkilot (firma) uchun mos keluvchi tavakkalchilik darajasini tahlil qilish;
- Zarur vaziyatlarda tavakkalchilik darajasini pasaytirish yoki undan himoyalanish tadbirlarini ishlab chiqish;
- Tavakkalchilik hodisasi sodir bo‘lganida undan ko‘rilgan zararni maksimal darajada qoplash bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqish kabilar kiradi.
Tadbirkorlik faoliyatining xususiyatiga karab, tavakkalchilik sharoitida qaror qabul qilish yoki uni amalga oshirish bo‘yicha aniq usul va uslublar ma’lum darajada farq qiladi, hamda firmaning maqsadga erishish uchun tanlangan strategiyasi, konkret vaziyatga bog‘liq bo‘ladi. Shu bilan bir katorda boshqaruv subyektlari uchun qo‘llanma sifatida tavsiya etiluvchi tavakkalchilik nazariyasi va amaliyotini boshqarish buyicha bir qator asosli tamoyillar ishlab chiqilgan bo‘lib, ularning asosiylariga quyidagilarni kiritish mumkin:
- o‘z kapitalingiz imkoniyatidan ortiq xavf-xatarga ega bo‘lgan ishga qo‘l urmang;
27

- tavakkalchilik oqibati to‘g‘risida o‘ylab ko‘ring, tahlil qiling so‘ngra qaror qiling;
- arzimas foyda uchun katta xavf-xatarga bormang
Birinchi tamoyilni amalga oshirishning ma’nosi shuki, tadbirkor tavakkalchilik vaziyatida qaror qabul qilishida:
- agar ishi aksiga sodir bo‘lsa, ko‘radigan zararini maksimal hajmini hisobga olishi zarur;
- kiritayotgan kapital va boshqa xususiy moliyaviy resurslar bilan taqqoslab, kelgusida ko‘rilgan zarar sinishga olib kelmasligini hisobga olish lozim.
Ikkinchi tamoyilni amalga oshirish esa tadbirkor ko‘rishi mumkin bo‘lgan zarar miqdorini bilgan holda tavakkalchilik ehtimoli qanday, uning oqibati nimaga olib kelishini aniqlashi hamda bu ma’lumotlar asosida tadbirkor tavakkalchilik xavfi uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishi yoki shu mas’uliyatni boshqaga o‘tqazish va o‘zgalar (sug‘urtalash orqali) zimmasiga yuklash, shuningdek shu tadbirni bajarishdan voz kechish to‘g‘risida qaror qabul qilishni taqozo qiladi.
Uchinchi tamoyilni amalga oshirishda tadbirkor xatarga borishni tavakkal qilishda uning nazarida tutayotgan natijalarni, yo‘qotish hajmini hisobga olish lozim.
Tadbirkor uchun tavakkalchilikdan ko‘rilgan zarar va foyda nisbatan qoniqarli bo‘lsagina tavakkal qilish to‘g‘risida bir qarorga kelish mumkin. Bu erda shuni ta’kidlash lozimki, har bir yuqorida qayd etilgan nisbatni mos kelgan har bir aniq vaziyati xilma - xil bo‘lib, u ko‘plab omillarga, ya’ni mulkiy holatga tadbirkorning tavakkalchilik xavf-xatari sohasidagi siyosati, taktika va strategiyasi loyiha vazifa va maqsadlariga bog‘liq bo‘ladi. Vaholanki, mas’uliyatining bu masalasi ham iqtisodiy va huquqiy jihatlar mavjud. Xavfni oldini olish va kamaytirishning eng keng tarqalgan, keng qo‘llaniladigan va samarali usullari quyidagilardir: sug‘urta, zaxira fondlari, diversifikatsiya qilish va cheklash.
Sug‘urta - bu xavflarni kamaytirishning eng keng tarqalgan usullaridan biridir. Sug‘urtalashning mohiyati ma’lum bir mukofot uchun tavakkalchilikni (salbiy oqibatlarga olib keladigan natijalar uchun javobgarlik) boshqalarga o‘tkazishdir, ya’ni. sug‘urta
28

ishtirokchilari o‘rtasida yetkazilgan zararni taqsimlashda. Sug‘urta bu: shaxsiy, mol-mulk va javobgarlikni sug‘urtalash. Iqtisodiy xavflarni sug‘urta qilish tizimida mulkni sug‘urtalash va javobgarlikni sug‘urtalash keng tarqalgan. Mulkni sug‘urtalash – bu sug‘urta munosabatlarining obyekti bo‘lgan turli shakllardagi mulk (binolar, uskunalar, transport vositalari, xomashyo, materiallar, mahsulotlar, chorvachilik, qishloq xo‘jaligi yerlari va boshqalar) va mulkiy manfaatlar bo‘lgan sug‘urta sohasi. Ko‘pincha mol-mulk tabiiy ofatlar, baxtsiz hodisalar, yong‘inlar, kasalliklar, o‘g‘irliklar va boshqalar natijasida vayron bo‘lish yoki zarar yetkazishdan sug‘urta qilinadi. So‘nggi yillarda javobgarlikni sug‘urtalash biznesda tobora ko‘proq qo‘llanilmoqda. Mas’uliyatni sug‘urtalash – bu sug‘urta qildiruvchidir, bu obekt sug‘urta qildiruvchining har qanday harakati yoki harakatsizligi natijasida ularga yetkazilgan zarar uchun uchinchi shaxslar oldida javobgar bo‘ladi. Tadbirkorning javobgarligi turli xil vaziyatlarni o‘z ichiga oladi -uning qarzlarni qaytarmaslik uchun javobgarligidan tortib atrof-muhitning ifloslanishi, tabiat va hudud aholisiga o‘z faoliyatining noto‘g‘ri texnologiyasidan etkazilgan zarar uchun javobgarlikka qadar.
Xavfli hodisalar boshlanishining salbiy oqibatlarini kamaytirish vositasi sifatida zaxira mablag‘larini (o‘z-o‘zini sug‘urtalash) tadbirkor o‘z aylanma mablag‘larining bir qismi hisobiga zararni qoplash uchun alohida mablag‘lar yaratishdan iborat. Qoida tariqasida, tadbirkor, uning fikriga ko‘ra, mablag‘larni zaxira qilish qiymati sug‘urta mukofotlari narxidan past bo‘lgan hollarda, xavfni kamaytirishning ushbu usulini tanlaydi. Xavfni kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimida diversifikatsiya muhim o‘rin tutadi.
Diversifikatsiya – bu investitsiya qilingan mablag‘larni bir-biri bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan turli xil investitsiya obyektlari o‘rtasida taqsimlash jarayoni. Aksariyat adabiyotlar diversify-katsiyani portfelni boshqarish jarayonida xavflarni kamaytirishning samarali usuli deb bilishadi. Shu bilan birga, ushbu usul samarali qo‘llanilish doirasiga ega bo‘lib, uni biznesning turli sohalarida -sanoat ishlab chiqarishi, qurilish, savdo va boshqalarda qo‘llash
29

mumkin. Shunday qilib sug‘urta, masalan, ekinlar, binolar va boshqalar. Kichik maydonda (bo‘ron bo‘lgan taqdirda va boshqalar) katta sug‘urta summalarini to‘lash zarurligiga olib kelishi mumkin. Sug‘urta sohasidagi o‘sish sug‘urta hodisasining bir vaqtning o‘zida yuzaga kelish ehtimolini pasaytiradi. Diversifikatsiya – bu tizimsiz xavfni kamaytirishning bir usuli. Diversifikatsiya orqali tizimli xavfni kamaytirish mumkin emas, bu iqtisodiyotning umumiy holati bilan bog‘liq va bu kabi omillar bilan bog‘liq: urush, inflyatsiya, pul-kredit siyosatidagi global o‘zgarishlar va boshqalar.
Cheklash – bu xavf darajasini kamaytirishga yordam beradigan yuqoridan ham, pastdan ham cheklovlar tizimini o‘rnatishdir. Tadbirkorlik faoliyatida cheklash ko‘pincha tovarlarni kreditga sotishda, kredit berishda, kapital qo‘yilmalar miqdorini belgilashda va boshqalarda qo‘llaniladi. Avvalo, bu pul mablag‘lariga taalluqli: xarajatlar, kreditlar, investitsiyalar va boshqalarning maksimal miqdorlarini belgilash. Sug‘urtalovchining o‘zi ushlab turishi mumkin bo‘lgan miqdorning eng yuqori miqdorini (chegarasini) belgilash cheklashning misoli. Ushbu miqdordan oshib ketish sug‘urtalashni rad etishga yoki birgalikda sug‘urta qilish yoki qayta sug‘urtalash kabi shakllardan foydalanishga olib keladi.
Shuningdek, xavfni kamaytirish usullaridan biri bu to‘liq ma’lumot olishdir. Qo‘shimcha ma’lumotlarga ega bo‘lgan holda, iste’molchilar yaxshiroq bashorat qilishlari va xavfni kamaytirishlari mumkin. Axborot qimmatbaho tovar ekanligini hisobga olib, odamlar uni to‘lashga tayyor. Amalda, eng samarali natijani faqat turli xil xavflarni kamaytirish usullaridan kompleks foydalangan holda olish mumkin. Ularni turli xil kombinatsiyalarda bir-biri bilan birlashtirib, erishilgan xavfni kamaytirish darajasi va buning uchun zarur bo‘lgan qo‘shimcha xarajatlar o‘rtasidagi optimal bog‘liqlikka erishish ham mumkin.
Zamonaviy biznes, har qanday inson faoliyati singari, tavakkal qilmasdan tasavvur qilib bo‘lmaydi. Tadbirkorlik faoliyati – bu fuqarolarning va ularning tashkilotlarining o‘zlarining tavakkallari va moliyaviy javobgarligi ostida foyda olishga qaratilgan mustaqil, tashabbuskor faoliyati. Xavf – korxona tomonidan o‘z resurslarining bir qismini yo‘qotish, daromadlarni yo‘qotish yoki ma’lum ishlab
30

chiqarish va moliyaviy faoliyat natijasida qo‘shimcha xarajatlar paydo bo‘lishi ehtimoli. Bu kutilmagan foyda, mol-mulk, pul mablag‘larini tashkilot faoliyati sharoitlari, noxush holatlarning tasodifan o‘zgarishi munosabati bilan rejadan tashqari yo‘qotish xavfi bilan tavsiflanadi. Uning qiymati ma’lum darajadagi yo‘qotishlarning chastotasi va yuzaga kelish ehtimoli bilan o‘lchanadi. Shuning uchun xavf, ba’zi bir noxush hodisalar yuzaga kelishi, shuningdek, qobiliyatsizlik yoki xavfni anglatadi. Siyosiy va iqtisodiy beqarorlik bilan xavf darajasi sezilarli darajada oshadi.
Zamonaviy rus sharoitida prognozsizlikni oshirish muammosi juda dolzarb bo‘lib, bu zararli sanoat korxonalarining o‘sishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan tasdiqlangan.
Bundan tashqari, u mamlakat tashqi iqtisodiy faoliyatining barcha ishtirokchilari uchun ham, bozor munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa davlatlar uchun ham dolzarbdir.