1-Mavzu. O‘zgaruvch

1.5. O‘zgaruvchan biznes muhitida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavf va foyda olish

Biznes muhiti har doim xavf bilan to‘la: mahsulotga talab har doim ham kutilgan natijalarga mos kelmaydi, ba’zan mijozlar hisob-kitoblarni kechiktiradilar, real foyda biznes rejadagi raqamlarga har doim ham to‘g‘ri kelmaydi, gohida sheriklar firibgar bo‘lib chiqadi va h.k. Biznes egasining vazifasi – biznes faoliyati bilan bog‘liq

33

xatarlarni o‘z vaqtida tan olish va minimallashtirish. Ammo buni qanday qilish kerak, hamma narsani qanday oldindan ko‘rish kerak? Biznesda xatarlarni o‘z vaqtida qanday aniqlash mumkin?
Korxonalar ko‘plab tashqi va ichki omillarga duch kelmoqdalar, ular kompaniya ichidagi jarayonlarga ham, uning faoliyatining yakuniy natijalariga ham ta’sir qiladi. Atrof-muhit esa xatarlarning paydo bo‘lishi uchun sharoit yaratadi. Biznes tavakkalchiligini biznes faoliyati bilan ajratib bo‘lmaydi.
Biznesda tavakkalchilik - bu ishlab chiqarish jarayoniga qo‘yil-gan resurslarni yo‘qotish, rejalashtirilgan daromadning yetishmasligi yoki qo‘shimcha xarajatlarning paydo bo‘lishi tahdidi. Bu ishlab chiqarishning har qanday bosqichida, shuningdek, biznesning har qanday sohasida paydo bo‘lishi mumkin: materiallar yetkazib beruvchisini yo‘qotish xavfi, noto‘g‘ri marketing strategiyasini tanlash xavfi, asosiy lavozimga layoqatsiz odamni yollash xavfi va boshqalar. Ko‘pincha xavf noaniqlik sharoitida ham, ishlab chiqarish jarayonida ham, masalan, yangi texnologiyani joriy etishda ham, yangi bozorlarga chiqishda yoki yangi mahsulotni sotishni boshlaganda paydo bo‘ladi.
Biznesda tavakkalchiliklar paydo bo‘lishining shartlariga, shuningdek, mavjud vaziyat va ishlarning haqiqiy holati to‘g‘risida yetarli yoki noto‘g‘ri ma’lumotlar kiradi. Shunga asosan mutaxassislar biznes tavakkalchiligining ichki va tashqi sabablarini aniqlaydilar.
Ichki sabablarga biznesning “devor”lariga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan barcha narsalar kiradi: xodimlarning vaqtini boshqarish, yangi texnika va texnologiyalardan foydalanish, mehnatni muhofaza qilish, ish va dam olish soatlari.
Tashqi sabablarga biznes egasi ta’sir qila olmaydigan barcha narsalar kiradi: biznes yuritilayotgan mamlakat qonunchiligidagi yangiliklar; davlatdagi va dunyodagi beqaror siyosiy vaziyat; kuchli raqobat, ishonchsiz sheriklar, xaridorlarning yo‘qolishi va mahsulotga talabning pasayishi; iqlim sharoiti.
Biznes tavakkalchiligini boshqarish uni amalga oshirishdan olinadigan daromad va qabul qilinadigan tavakkalchilik darajasini muvozanatlashtiradigan oqilona qaror qabul qilishni nazarda tutadi.
34

Biznes jamoasi noaniqlik holatini qanchalik aniq va malakali taxmin qilsa, uning harakatlari shunchalik samarali bo‘ladi.
Biznes tavakkalchiligining turlari. Biznes tavakkalchiligini tasnifi ularning yuzaga kelish sharoitlariga bog‘liq – tashqi yoki ichki.
Biznesda tashqi ishbilarmonlik xavflari. Har bir korxona o‘zi va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun umumiy xavf turlarini shakllantiradigan ekologik omillarga duch keladi: siyosiy; qonun chiqaruvchi; tabiiy; makroiqtisodiy.
Siyosiy xavflar mamlakatdagi siyosiy vaziyat va davlat hokimiyati organlari faoliyati bilan bog‘liq (inqilob, harbiy harakatlar, xususiy mulkni milliylashtirish, mulkni musodara qilish va boshqalar).
Qonunchilik me’yorlari yangi qonunchilik va me’yoriy hujjatlar chiqarilishi bilan amaldagi me’yorlarning o‘zgarishini nazarda tutadi, masalan, kompaniyaning mavqeyini yomonlashtiradigan (yangi soliqlarni joriy etish, soliq imtiyozlarini bekor qilish, soliq stavkalarini oshirish va boshqalar).
Tabiiy ofatlar mumkin bo‘lgan tabiiy ofatlar (toshqinlar, yong‘inlar, zilzilalar va boshqalar) va atrof-muhitning ifloslanishi bilan bog‘liq. Makroiqtisodiy jarayonlar mamlakatda va umuman olganda iqtisodiy jarayonlarning rivojlanishi bilan bog‘liq.
O‘z navbatida, makroiqtisodiy xavflarga inflyatsion (deflyat-sion), valyuta, foiz stavkasi va tarkibiy xavflar kiradi.
Biznesda ichki ishbilarmonlik tavakkalchiliklari tushunchasi va turlari. Korxonadagi ichki jarayonlar ham tavakkalchiliklarni boshqarish samaradorligiga ta’sir qiladi.
Ichki xavflar uch turga bo‘linadi: ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy. Ishlab chiqarish xavflari ma’lum bir korxonadagi texnologik jarayonning o‘ziga xos xususiyatlari, xodimlarning malakasi darajasi, xomashyo va materiallarni yetkazib berishni tashkil etish va tashishni amalga oshirish bilan bog‘liq. Shuningdek, pudratchilarni tekshirish va nazorat qilish jarayoni bilan. Biznesning ishlab chiqarish xavflariga misollar: materiallar eytishmasligi va yetkazib beruvchilardan xomashyo buyurtma qila olmaslik sababli uskunaning to‘xtashi; yetkazib berishning yetishmasligi yoki
35

shartnomada belgilangan shartlarni buzgan holda yetkazib berish; tovarlarni sotishdan olingan foydani to‘lamaslik; sotilgan mahsulotlarni qaytarish ehtimoli; ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kredit berishdan bosh tortish; sherik, mijoz, yetkazib beruvchi yoki tadbirkorning o‘zi bankrot deb e’lon qilish xavfi; narx siyosatidagi xatolar. Tijorat tayyor mahsulotni sotish bosqichida keladi. Biznesdagi tijorat xavflari noto‘g‘ri o‘tkazilgan marketing tadqiqotlari natijasida yuzaga keladi, natijada kompaniya ishlab chiqarilgan mahsulotlarning butun hajmini sota olmaydi, raqobat-chilarni mahsulot bozorida kam baholashi yoki noto‘g‘ri narx siyosati, shuningdek kontragentlar tomonidan shartnomaviy majbu-riyatlarni bajarmaslik. Moliyaviy mablag‘lar inflyatsiya yoki valyuta kurslarining o‘zgarishi va investitsiyalardagi xatolar kabi pulni sotib olish qobiliyati bilan bog‘liq. Ushbu guruhda eng muhimlari quyidagilar bo‘lishi mumkin: qurilish ishlari buyurtmachisining xavflari; qarz oluvchining kredit xavfi; mulk huquqini ro‘yxatdan o‘tkazish bilan bog‘liq xatolar yoki kamchiliklar natijasida zarar yetkazish xavfi; likvidsiz qimmatli qog‘ozlarni sotib olish. Bundan tashqari, biznesdagi boshqa turdagi xavflar ham ichki xavflar deb tasniflanadi: xodimlar; doimiy xavflar; maqbul, muhim va halokatli xavflar; oqlangan va asossiz xavf; sug‘urta qilingan va sug‘urtalan-magan tavakkalchilik; sanoat va innovatsion xavf. Xodimlar bilan bog‘liq xavflar ba’zida kompaniyaning asosiy xavflari hisoblanadi. Qobiliyatsiz mutaxassisni yollashda ishbilarmon ham adolatsiz bajarilgan ishlarga, ham qabul qilingan texnologik standartlarning buzilishiga duch kelishi mumkin. Bundan tashqari, salbiy fikrga ega bo‘lgan bitta xodim butun bir vaqtlar yaxshi muvofiqlashtirilgan jamoani tartibga solishi yoki boshqasiga, unchalik katta bo‘lmagan zarar yetkazishi mumkin. Hayotiy xavflar qisqa va uzoq muddatli bo‘ladi. Qisqa muddatli bo‘lganlar kichik yetkazib berishdagi uzilishlar, kichik shartnomalar tuzishda qiyinchiliklar va boshqalar bilan bog‘liq bo‘lib, ularni tezda hal qilish mumkin va ishlab chiqarish jarayonlarini sozlash orqali ular butunlay minimal darajaga tushirilishi mumkin. Sanitariya nazorati yoki yong‘in idoralari tomonidan o‘tkazilgan tekshiruv natijalari bo‘yicha ishni to‘xtatib qo‘yish tadbirkorlik xavfining o‘xshash misoli. Oldindan ichki 36

tekshiruv o‘tkazish va topilgan xatolarni bartaraf etish orqali bunday xavflarning oqibatlaridan qochish mumkin. Uzoq muddatli bo‘lganlar ishdagi muntazam uzilishlar yoki rejalashtirish xatolari bilan bog‘liq. Qabul qilinadigan, tanqidiy va halokatli xavflar korxona moliyasi bilan bog‘liq tushunchalardir. Qabul qilinadigan xavf – bu kompaniyaning balansini salbiy hududga olib kelmaydigan pul xavfidir.

Xavf kompaniyaga ham mayda yo‘qotishlarni, ham tuzatib bo‘lmaydigan zararni keltirib chiqarishi mumkin. Biroq, tadbirkor qonun bilan belgilangan holatlarni sug‘urtalashi mumkin va bu juda muhim, ularni o‘z vaqtida tanib tahlil qilishni o‘rganib, tadbirkorlik xavflari ehtimolini kamaytiradi.

Nazorat uchun savollar 1. Tavakkalchilik tushunchasiga tarif bering. 2. Xavfning qanday xususiyatlarini bilasiz? 3. Biznesdagi xavflarni tasniflang.
4. Xavfni kamaytirishning qanday usullari mavjud? 5. Biznes devoriga tarif bering.