1-Mavzu. O‘zgaruvch

Biznesdagi xavflarni tasnifi. Dastlab, tadbirkor tomonidan nazorat qilinmaydigan tashqi xavflarni ko‘rib chiqishdir.
Hokimiyat boshqaruvi ta’sirida yuzaga keladigan xavf – bu tadbirkorlik faoliyatini globallashtirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xavf. Ular mamlakatlar - import qiluvchilar, eksport qiluvchilarning siyosiy va iqtisodiy barqarorligiga bog‘liq. Hokimiyat xavfining sabablari davlat hokimiyatining beqarorligi, tuzilishi va qonunchiligining o‘ziga xos xususiyatlari, hukumat tomonidan olib borilayotgan samarasiz iqtisodiy siyosat, etnik va

23

mintaqaviy muammolar, turli ijtimoiy guruhlar manfaatlarining keskin qutblanishi va boshqalar bo‘lishi mumkin.
Valyuta tavakkalchiligi – bu valyuta kurslarining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan xavflar.
Valyuta tavakkalchiligining kattaligi valyutani sotib olish qobiliyatini yo‘qotish bilan bog‘liq, shuning uchun u to‘g‘ridan-to‘g‘ri operatsiya sanasi va to‘lov vaqti o‘rtasidagi vaqt farqiga bog‘liq. Eksportyorning valyuta kursidagi zarari to‘lov valyutasi tushguncha shartnoma tuzilgan taqdirda paydo bo‘ladi, chunki eksportchi tushum uchun milliy pulni kamroq oladi. Boshqa tomondan, valyuta ayirboshlash kursi oshganda, import qiluvchida zararlar bo‘ladi, chunki uni sotib olish uchun ko‘proq milliy valyuta mablag‘larini sarflash kerak bo‘ladi.
Soliq xavflari ikki pozitsiyadan, ya’ni tadbirkor va davlat nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqiladi. Tadbirkorning soliq tavakkalchiligi soliq siyosatidagi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar (yangi soliqlarning paydo bo‘lishi, soliq imtiyozlarini bekor qilish yoki kamaytirish va boshqalar), shuningdek soliq stavkalari qiymatining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Davlatning soliq tavakkalchiligi soliq siyosatidagi va soliq stavkalari qiymatining o‘zgarishi natijasida byudjet daromadlarini kamayishi mumkin.
Favqulodda vaziyatlar xavfi (fors-major) - bu tabiiy ofatlar (toshqinlar, zilzilalar, bo‘ronlar va boshqa iqlimiy ofatlar), urushlar, inqiloblar, sanktsiyalar, ish tashlashlar va boshqalar. Bular tadbirkorga o‘z faoliyatini amalga oshirishga xalaqit beradi. Favqulodda vaziyatlar tufayli yetkazilgan zararni qoplash, qoida tariqasida, ixtisoslashgan sug‘urta kompaniyalarida sug‘urta operatsiyalari orqali amalga oshiriladi.
Ichki xavflar, tashqi xavflardan farqli o‘laroq, asosan, uning qobiliyatsizligi sababli tadbirkor tomonidan qabul qilingan noto‘g‘ri qarorlar bilan belgilanadi.
Tashkiliy tavakkalchilik bu ishni tashkil etishdagi kamchiliklar natijasida yuzaga keladigan xavf. Tashkiliy tavakkalchilikning asosiy sabablari:
a) past darajadagi tashkilot:
- rejalashtirish va loyihalashdagi xatolar; 24

- zaif tartibga solish;
- kadrlarni tanlash va joylashtirishdagi xatolar va boshqalar; b) marketing faoliyatini tashkil etishdagi kamchiliklar:
- mahsulotlarni noto‘g‘ri tanlash (sotishsiz); - past sifatli mahsulot;
- savdo bozorini noto‘g‘ri tanlash va boshqalar; v) beqaror moliyaviy ahvol.
Resurs xavfining asosiy sabablari:
- vaziyat o‘zgarganda resurslar xavfsizligi chegarasining yetishmasligi;
- ishchi kuchining yetishmasligi; - materiallar yetishmasligi;
- yetkazib berishda uzilishlar; - mahsulot yetishmasligi.
Firma yoki yakka tartibdagi tadbirkorda bo‘sh mablag‘lar mavjud bo‘lganda, birinchi navbatda investitsiyalar hajmi va sferasini aniqlashdek, qiyin masalalarni hal qilish lozim.
Investorning portfeli – bu uning qo‘lidagi qimmatli qog‘ozlar to‘plami. Portfel xavfi – bu qimmatli qog‘ozlarning ayrim turlari, shuningdek, barcha toifadagi kreditlar uchun yo‘qotish ehtimoli. Qimmatli qog‘ozlar portfelini yaratish uchun pul mablag‘larini har qanday turdagi moliyaviy aktivlarga sarflash kifoya. Biroq, bitta kompaniyaning aktsiyalariga pul qo‘yib, investor uning bozor qiymatining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lib qoladi. Agar u o‘z kapitalini bir nechta kompaniyalar aktsiyalariga sarflasa, unda samaradorlik, albatta, valyuta kurslarining o‘zgarishiga ham bog‘liq bo‘ladi, lekin har bir kurs emas, balki o‘rtacha. O‘rtacha stavka, qoida tariqasida, kamroq o‘zgarib turadi, chunki qimmatli qog‘ozlardan birining kursi oshganda, ikkinchisining kursi pasayishi mumkin va tebranishlar o‘zaro o‘chib ketishi mumkin. Turli xil qimmatli qog‘ozlarga ega bo‘lgan bunday portfel diversifikatsiya qilingan deb nomlanadi. Bu ma’lum bir investorga xos bo‘lgan omillar bilan belgilanadigan diversifikatsiya (tizimli bo‘lmagan) xavfini sezilarli darajada kamaytiradi. Diversifikatsiya xavfi bilan bir qatorda diversifi-katsiyalash bilan kamaytirilmaydigan diversifikatsiyalanmagan (sistematik) xavf mavjud.
25

Kredit xavfi (qarzni qaytarmaslik xavfi) - qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasining shartlari va shartlariga muvofiq asosiy qarzni va unga foizlarni to‘lamaslik xavfi. Innovatsion tavakkalchilik bu ilmiy va texnologik yangiliklarni moliyalashtirish va qo‘llash bilan bog‘liq tavakkalchilikdir.