1-Mavzu. O‘zgaruvch

1-Mavzu. O‘ZGARUVCHAN ISHBILARMONLIK MUHITIDA TAVAKKAL QILISH VA FOYDA OLISH

1.1. Tavakkalchilik tushunchasi va mohiyati

1.2. Tavakkalchilikni boshqarishda xavfning asosiy xususiyatlari
1.3. Tavakkalchilik darajasi, ularni kamaytirish yo‘llari
1.4. Tavakkalchilikni boshqarish tamoyillari asosida biznesdagi xavflarni kamaytirish usullari
1.5. O‘zgaruvchan biznes muhitida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavf va foyda olish

1.1. Tavakkalchilik tushunchasi va mohiyati

Har bir bo‘lajak tadbirkor biznesni boshlashdan oldin xavotirga tushishi aniq. Garchi, biznes g‘oya shakllantirilgan, biznes reja ishlab chiqilgan, zarur tadqiqot va tahlillar amalga oshirilgan bo‘lsada, kelgusidagi noaniq va mavhum vaziyat bir oz hadiksirash hamda qo‘rquv hissini vujudga keltiradi.

Avvalambor, yangidan ish boshlayotgan tadbirkorlar mijoz va xaridorlar e’tiborini qozona olmaslikni o‘ylab, tashvishga tushishadi. Hech narsasiz qolishdan tashvishlanish, tavakkalchiliklar oldidagi qo‘rquv ham biznesni boshlashga to‘g‘anoq bo‘luvchi omillardan hisoblanadi. Agar oldindan kelgusi xatti-harakatlar aniq rejalashti-rilgan, biznesning kuchli va zaif tomonlari aniqlashtirilgan bo‘lsa, demak, ma’lum bir tavakkalchiliklar allaqachon inobatga olingan, deb ishonish mumkin. Qo‘rquvni yengishning eng maqbul yo‘li – tavakkalchiliklarni nazorat ostida ushlashga harakat qilishdir. Biznesni boshlagandan so‘ng turli xil to‘siqlarga duch kelinishi tabiiy hol, ularni bartaraf etishga o‘rganib borish lozim bo‘ladi. Hech qanday harakat qilmasdan, hadiksirab o‘tiraverishdan ko‘ra, qo‘rquv va xavotirni yengishga intilish muhimroqdir!
Ishbilarmonlik muhiti xavf va xatarlar bilan bevosita bog‘liqdir. Ishbilarmonlik muhitida doimiy ravishda tavakkal qilinadi. Ammo e’tiqoddan farqli o‘laroq, biznesdagi xavflar foyda kabi zarurdir. Ularsiz tadbirkorlik faoliyati iqtisodiy rivojlanish vositasi sifatida
11

o‘z vazifalarini bajara olmaydi. Xavflar odatda, muvaffaqiyatli ishbilarmon bo‘lishni xohlovchilar orasida, “tabiiy tanlanish” deb ham ataladi. Bu holatda, ishbilarmonlik muhitidagi betartiblikdan boshqa narsani tasavvur qilishning iloji yo‘q. Xavflar bo‘lmagan taqdirda, biznes o‘z ahamiyatini yo‘qotadi va foyda olish manbayi bo‘lishni to‘xtatadi, bu esa ham biznes egasiga, ham iqtisodiyotga salbiy ta’sir qiladi. Shuning uchun, eng kuchlilar iqtisodiy faoliyatda omon qolishlari kerak.
Binobarin, boshlang‘ich tadbirkorlar eng ko‘p xavflar ostida bo‘ladi. Tajriba, bilim, ko‘nikma va muhim aloqalarning barchasi tabiiy tanlanishda rol o‘ynashi aniq. Odatda, biznes boshlanishidagi xavf va xatarlar biznes rejada belgilanadi va ularni hal qilish yo‘llari ham u yerda ko‘rsatilishi kerak.
Iqtisodchi olimlardan professor M.Adhamov «Tavakkalchilik – bu iqtisod nuqtayinazaridan, foydadan mahrum bo‘lish va boshqa sabablarga ko‘ra zarar ko‘rish singari yomon oqibatlar ro‘y berish ehtimoli bilan ifodalanadi» deb izohlasa¹, M.Sharifxo‘jayev, Y.Abdullayevlar “Tavakkalchilik-bu biron ish bilan shug‘ullanish oqibatida zarar ko‘rib qolishdan qutilish xavfi”² deb o‘zining ilmiy adabiyotlarida tavakkalchilikning faoliyat yo‘nalishi sifatida qarab, uni amalga oshirish natijasida o‘z resurslaridan va daromaddan to‘la yoxud qisman yo‘qotish xavfi sifatida qaraydilar. Yuqoridagi tahlillardan tavakkalchilikni faqatgina omadsizlik, xavf-xatar, yo‘qotishlar kabi salbiy oqibatlarni yuzaga keltiruvchi imkoniyat emas, balki, tavakkalchilik - bu biznesning xavf-xatar bilan bog‘liq noaniqlik muhitida faoliyat olib borishi va iqtisodiy subyektga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmagan jarayonlarning sabab va oqibati beradigan natija – ko‘zlangan rejani amalga oshirish yoki oshira olmaslik va foyda yoxud zarar kabi ehtimoliy natijalarni beradigan obyektiv iqtisodiy kategoriya deb qarash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
O‘zgaruvchan biznes muhitidagi faoliyat xavf-xatarni yuzaga keltiradi va bu yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlarning ehtimollik ko‘rsatkichlari orqali baholanadi. Demak, tadbirkor

¹ Адҳамов М. Лойиҳа таҳлили. - «Фарғона», 2002.-72 б
² Шарифхўжаев М., Абдуллаев Ё. Менежмент. -Т.: «Ўқитувчи», 2001. 583 б. 12

oldinda turgan xavf-xatar, uning keltiradigan foyda yoki ehtimoliy zararlarini bilgan holda tavakkal faoliyat olib boradi, ammo shuni e’tirof etish kerakki, tavakkalchilik muhitida xavf-xatar darajasi katta bo‘lsa, tavakkalga yo‘l qo‘ymaslik ma’quldir, chunki bu holatda ijobiy natija nolga tenglashadi, ya’ni bu ikki miqdor o‘rtasida shunday bog‘liqlik mavjudki, ulardan birining ahamiyatli miqdori qancha marta ko‘payishi munosabati bilan ularning boshqasi, shuncha marta kamayadi yoki aksincha. “Tavakkal” va “Tavakkalchilik” iboralarning ma’nosi haqida so‘z yuritadigan bo‘lsak, “tavakkal” tushunchasini uzoq mulohaza qilib o‘tirmay, “nima bo‘lsa bo‘lar, yo ostidan, yo ustidan zaylida qilingan harakat” ma’nosida talqin qilinadi.
Kembrijning ilg‘or o‘quvchilar lug‘ati (The Cambridge Advanced Learner’s Dictionary) tavakkalchilik bo‘yicha oddiy xulosani berar ekan, “yomon voqea sodir bo‘lishi ehtimoli” deb ta’riflaydi³. “Tavakkalchilik” tushunchasi esa “tavakkalchi”, “tavakkal bilan ish qiluvchi” ma’nosini beradi⁴. Zero, tavakkalchilik o‘zining miqdoriy hajmiga va sifatiy darajasiga ega faoliyatdir. Tadqiqot nuqtayi nazaridan adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatmokdaki, ko‘plab adabiyotlarda “risk” tushunchasiga xavf ehtimoli yoki omadsizlik sifatida qaralmoqda. “Moliyaviy qaror qabul qilish ” kitobida T. Malikov “risk”ka quyidagicha ta’rif beradi. “Zararlarning vujudga kelishi yoki daromadlarning ko‘zda tutilgan darajadan kamroq olinishiga risk deyiladi”⁵. “Zamonaviy biznesda risk” kitobida P.G.Graboviy esa “risk” tushunchasi ma’nosida “Korxonalar yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavf ostida o‘zlarining bir qism resurslarini yo‘qotishi, ko‘zlangan daromadga ega bo‘la olmaslik yoki ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatni amalga oshirish natijasida qo‘shimcha harajatlarning yuzaga kelishi tushuniladi”⁶ – deb aytib o‘tiladi.

³ Cambridge Dictionary. https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/risk
⁴ Акобиров С.Ф., Алиқулов Т.А., Ибрагимов С.И. ва бошқалар; Маъруфов З.М., таҳрири остида. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – М., 1981й. 103 б.
⁵ Маликов Т. «Молявий қарор қабул қилиш асослари» - Т.: «Шарқ», 1996. 24 б ⁶ Грабовий П.Г. и др. Риски в современном бизнесе - М.: Аланс, 1999. 75б.
13

Tavakkalchilik muammosiga bag‘ishlangan yuqoridagi va quyidagi iqtisodiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, tadqiqotchilar o‘rtasida tavakkalchilikni talqin qilish bo‘yicha yagona fikr mavjud emas. Professor I.A. Blank tavakkalchilik tushunchasiga noaniqlik muhitida uning moliya-xo‘jalik faoliyatini olib borishi natijasida daromad yoki kapitalni yo‘qotish shaklidagi salbiy oqibatlarning yuzaga kelishi ehtimolligi⁷ deb ta’rif berib o‘tgan. Shuningdek, rus olimlari I.Krilatix, M.Lapusta, N.Xoxlovlar “tavakkalchilik”ka resurslarni yo‘qotish⁸, foyda ololmaslik ehtimolligi⁹ yoki kutilmagan yo‘qotishlarni yuzaga kelish ehtimolligi¹⁰ deb ta’rif beradilar. Professor B.Milner va professor F.Lins tavakkalchilik kompaniya kutilayotgan natijani ola olmagan hollarda salbiy natija ehtimolligini o‘zida aks ettiradi¹¹ deb hisoblaydilar.
Iqtisodiy xavfsizlik iqtisodiy tavakkalchilik bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu ayniqsa, iqtisodiy tizim subyektlarini shuningdek, biznesni noaniqlik sharoitida faoliyat olib borishini taqozo etadi. Biznesning noaniqlik sharoitidagi faoliyati ularni tavakkalchilik bilan faoliyat olib borishga undaydi. Biznesni tavakkalchilik bilan omadsizlik, yoxud muvaffaqiyat qozonish umididagi faoliyati, ularning iqtisodiy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Biroq, turli xil xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun tavakkalchilikning ahamiyati turlichadir. Moliya-kredit va tijorat sohasidagi faoliyat yuqori tavakkalchilik muhitida faoliyat olib borishga asoslanadi. Aksincha, ishlab chiqarish turiga asoslangan biznes tavakkalchilikka o‘ta ehtiyotkorlik bilan yondashishi, ishlab chiqarish muhitidagi tavakkalchilik vaziyatining yetarlicha aniqlik kasb etmasligi,

⁷ Бланк И. А. Управление прибылью/ Игорь Александрович Бланк. -Киев: Ника - Центр: Эльга,1998. -544стр.
⁸ Крылатых Э.Н. Проблема экономических рисков в АПК. - М.: ЮНИТИ, 1999- 235с. ⁹ Лапуста М.Г. Шаршукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности. - М.: Инфр - М, 1996
¹⁰ Хохлов Н.В. Управление риском. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 1999. -239.
¹¹ Балабанов И.Т. Риск - менеджмент. - М.: «Финансы и статистика», 1996. -45б. 14

tavakkalchilikni yuzaga kelish manbalarini aniqlash jarayonining murakkabligi va uning ko‘p shaklliligi bilan izohlanadi¹².
Xavf muammosi biznes faoliyatidagi asosiy tushunchalardan biridir. Bu biznesda alohida ahamiyatga ega. Xavf kapitalidan samarali foydalanish uchun rag‘batlantiruvchi rol o‘ynaydi. Jahon amaliyotida tadbirkorlik faoliyati deganda, fuqarolarning va ularning birlashmalarining foyda olishga qaratilgan, o‘zlarining tavakkallari va mulkiy javobgarligi ostida amalga oshiriladigan faol, mustaqil faoliyati tushuniladi. Natijada, xatarlar nazariyada ham, boshqaruv amaliyotida ham muhimroq mustaqil ma’noga ega bo‘ldi.
Zamonaviy biznesni xavf va xatarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi, chunki biznesning muvaffaqiyati nafaqat tanlangan biznes strategiyasining to‘g‘riligi va asosliligiga, balki tanqidiy vaziyatlar ehtimolini hisobga olishga ham bog‘liqdir. Bozor sharoitida omon qolish uchun siz texnik yangiliklarni joriy etish to‘g‘risida va jasur, qat’iyatli harakatlar to‘g‘risida qaror qabul qilishingiz kerak va bu xavfni oshiradi. Shu sababli, tadbirkorning asosiy vazifalari – xavf darajasini baholash va uni boshqarish qobiliyati va xavfdan qochmaslikdir.
Xavfning ta’rifi, mohiyati va ahamiyati to‘g‘risida turli xil qarashlar mavjud. Bu ushbu hodisaning ko‘p qirraliligi, real faoliyatda imkoniyatlardan yetarli darajada foydalanilmasligi, amaldagi qonunchilikdagi bexabarlik bilan bog‘liq. Bir-birini to‘ldiruvchi va tavakkalning umumiy mazmunini qamrab oladigan ikkita asosiy tushunchani ko‘rib chiqaylik.
Birinchi ta’rif shundan iboratki, tavakkalchilik korxonaning o‘z resurslarining bir qismini yo‘qotish ehtimoli (tahdidi), ma’lum ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat natijasida daromadlarni yo‘qotish yoki qo‘shimcha xarajatlarning paydo bo‘lishi. Shuning uchun xavf deganda, noxush hodisa yuz berishi, muvaffaqiyatsizlik ehtimoli, xavf tug‘dirishi mumkinligi tushuniladi.
Xavfning ikkinchi ta’rifi “tavakkalchilik holati” tushunchasi bilan bevosita bog‘liqdir. Vaziyat, umuman olganda, bu ma’lum bir

¹² Буньковский Д.В. Методы минимизации рисков предприятия // Вопросы управления, 2018. № 5 (35).
15

faoliyat turi uchun ma’lum bir muhit yaratadigan kombinatsiya, har xil sharoit va sharoitlarning jamlanmasidir. Atrof-muhit ushbu harakatni amalga oshirishga yordam berishi yoki to‘sqinlik qilishi mumkin. Xavfli vaziyatda ma’lum bir variantning ehtimollik darajasini miqdoriy va sifat jihatdan aniqlash mumkin va u uchta shart bilan birga keladi:
- noaniqlik mavjudligi;
- muqobilni tanlash zarurati (shu jumladan tanlashdan bosh tortish);
- tanlangan muqobillarni amalga oshirish ehtimolini baholash qobiliyati.
Xavfli vaziyat noaniqlik holatidan, sifat jihatidan farq qiladi. Noaniqlik sharoitida qarorlar yoki hodisalar natijalarining yuzaga kelish ehtimoli, asosan, hal qilinmaydi. Shuning uchun, tavakkalchilik holati o‘ziga xos noaniqlik holatidir, chunki unda voqealar sodir bo‘lishi mumkin va uni aniqlash mumkin.
Tabiatiga ko‘ra xavf-xatar uch turga bo‘linadi:
1. Reja ixtiyorida bir nechta muqobil variantlardan birini tanlashda, ko‘zlangan natijani olishning obyektiv ehtimollari mavjud bo‘lishi. Bu ma’lum bir firma bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan ehtimolliklar: inflyatsiya darajasi, raqobat, statistik tadqiqotlar, atrof-muhit sharoitlari va boshqalar.
2. Kutilayotgan natijani olish ehtimolligi faqat subyektiv baholash asosida bo‘lsa. Reja ehtimoli ma’lum bir firmani to‘g‘ridan-to‘g‘ri tavsiflaydi: ishlab chiqarish salohiyati, mavzu va texnologik ixtisoslashuv darajasi, mehnatni tashkil etish va boshqalar.
3. Agar muqobilni tanlash va amalga oshirish jarayonida subyekt obyektiv va subyektiv ehtimollarga ega bo‘lsa. Xavfning ushbu modifikatsiyasi tufayli subyekt tanlov qiladi va uni amalga oshirishga intiladi. Natijada, xavf yechim tanlash bosqichida ham, uni amalga oshirish bosqichida ham mavjud bo‘ladi.
Ushbu shartlarga asoslanib, tavakkalchilikning ikkinchi ta’rifini quyidagicha tavsiflash mumkin. Xavf bu - muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda (xavf darajasi) tanlov oldidan ko‘ra yomonroq holatga tushish ehtimoli mavjud bo‘lgan taqdirda (ushbu harakatni
16

amalga oshirmaslik holatidan ko‘ra), tanlov shartlari bilan amalga oshirilgan harakat (ish, faoliyat)). Xavf – bu muqarrar ravishda tanlangan vaziyatda noaniqlikni bartaraf etish bilan bog‘liq faoliyat sifatida to‘liqroq aniqlanadi, bu jarayonda mo‘ljallangan natijaga erishish, muvaffaqiyatsizlik va maqsaddan chetga chiqish ehtimolligini miqdoriy va sifat jihatdan baholash mumkin. Oxirgi ta’rifdan "xavf" tushunchasining mohiyatini tashkil etadigan asosiy elementlarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Tanlangan muqobil amalga oshirilgan maqsaddan chetga chiqish imkoniyati (salbiy va ijobiy xususiyatlarning og‘ishlari);
2. Istalgan natijaga erishish ehtimoli;
3. Belgilangan maqsadga erishishda ishonch yetishmasligi;
4. Noaniqlik sharoitida tanlangan muqobilni amalga oshirish bilan bog‘liq moddiy, ma’naviy va boshqa yo‘qotishlarning ehtimoli.
Xavf haqida gapirganda, undan qochish kerak emas, lekin tavakkal qilish to‘g‘risida qaror qabul qilingan bo‘lsa, avval siz voqealarni diqqat bilan bashorat qilishingiz va rejalashtirilgan tadbirlarni amalga oshirayotganda, loyiha tomonidan belgilangan doiradan tashqariga chiqmasligingiz kerak. Xavf bilan bog‘liq bo‘lgan loyihani qabul qilish potentsial yo‘qotishlarni va daromadlarni aniqlash va taqqoslashni o‘z ichiga oladi. Agar xavf-xatar hisob-kitoblar bilan ta’minlanmasa, unda u asosan muvaffaqiyatsiz tugaydi va ma’lum yo‘qotishlarga hamroh bo‘ladi.