1-mavzu: O‘zini o‘zni anglash psixologiyasi Reja

7.Ong mexanizmining rivojlanishi nima?


Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Маерс Д. Социальная психология. — М.: Аллель, 2000.
2. Мокчанқев Р., Мокчанқева А.Социальная психология. Издательства: Сибирское соглашение, Инфра. — М.: 2001.
3. Семечкин Н.И. Соқиальная психология на рубеже: история, теория, исследования. — М.: 2001.
4. Социальная психология. Учеб. пос. \\ Под ред. A.JI. Журавлева, — М.: 2002.
5. Фромов С.С. Основа соқиологии. — М.: Юрист, 1997. II. Чалдини Р., Кенрик Д. Социальная психология. — М.: 2002.
6. V. Karimova. Ijtimoiy psixologiya va amaliyot. —Т.: 2009.
7.V. Karimova, О. Xayitov. Shaxsning ijtimoiylashuv masalasi. -Т.: 2007.
8. Ijtimoiy psixologiya: o‘quv qo‘llanma / N. Ismoilova, D. Abdullayeva;


3-Mavzu. O‘z-o‘zini boshqarish-faoliyat sifatida
Reja
1.O‘z-o‘zini boshqarish san'ati
2. O‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatlarini o‘rgatish
3. O‘zini o‘zi boshqarishning rasmiy dinamik asoslari
4.Milliy o‘z-o‘zini anglash milliy o‘ziga xoslikni jamlash omili sifatida
5. O‘smir qizlarda o‘z-o‘zini anglashni shakllantirishning psixologik omillari


Tayanch so‘zlar: Tez-tez asabiylashishda; muvozanat buzilishi; ichki taranglik, yomon kayfiyat hissi; tushkunlik, hayotda quvonch yetishmasligi; tashvish, xavotir, qo‘rquvni tez-tez boshdan kechirish; charchoq, sustlik; shaxs, o‘smir, davlat, fiziologik rivojlanish, psixologik tarakqqiyot, o‘z-o‘zini boshqarish, o‘z-o‘zini anglash, milliy o‘zlik, milliy g‘urur.

1.O‘z-o‘zini boshqarish san'ati

Kundalik muammolar, shaxslararo munosabatlar, kasbiy faoliyat mazmuni va ma'lumotlarning haddan tashqari ko‘payishi natijasida kelib chiqadigan psixologik stresslar bizning hayotimizning ajralmas qismiga aylanib ulgurgan. Uning oqibatlari – hissiy va jismoniy stress, xavotirning kuchayishi, xavotir va o‘ziga bo‘lgan ishonch zamonaviy odamga xos xususiyatlarga aylanib bormoqda. O‘zingizni “tutqichga” olib kelmaslik va stressga chidamliligini oshirish uchun – aqliy o‘zini o‘zi boshqarish ko‘nikmalarini yegallash kerak.
O‘z-o‘zini boshqarishni boshlash vaqti qachon?
Psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, odamlarning o‘zini o‘zi boshqarishni o‘rganishga murojaat qilishining asosiy sabablaridan biri ularning holatidan norozilikdir, bu quyidagicha ifodalanadi:
•Tez-tez asabiylashishda;
• muvozanat buzilishi;
• ichki taranglik, yomon kayfiyat hissi;
• tushkunlik , hayotda quvonch yetishmasligi;
• tashvish, xavotir, qo‘rquvni tez-tez boshdan kechirish ;
•charchoq, sustlik;
•Kam samaradorlik, past chidamlilik.
Psixologik muammolar orasida munosabatlar va o‘z-o‘zini hurmat qilish muammolari ko‘rsatilgan:
· O‘ziga va kelajakka bo‘lgan ishonchning yetishmasligi;
· Ichki yerkinlikning yetishmasligi va hayotiy vaziyatga ta'sir o‘tkazish qobiliyati;
· “Matonat” ning yetishmasligi;
• shaxslararo munosabatlarga norozilik;
· O‘zini yetarli darajada hurmat qilmaslik.
Stress holatiga nafaqat ruhiy muvozanatning muvozanati, balki fiziologik mexanizmlarning ishlashidagi bir qator salbiy o‘zgarishlar ham qo‘shilganligi sababli, boshqa sabablar qatorida sog‘lig‘ining yomonlashuvi alomatlari ham nomlandi:
· Sog‘lig‘ining yomon holati;
· Tez-tez og‘riq;
· Uyquning buzilishi;
Semirib ketish bilan bog‘liq muammolar (Nikiforov G.S. to‘g‘risidagi ma'lumotlar, 2006)
Aqliy o‘zini o‘zi boshqarish nima?
Stressga chidamlilik, jismoniy va ruhiy sog‘lig‘ini stress omillari ta'siridan himoya qilish asosan odamning o‘ziga, uning aqliy o‘zini o‘zi boshqarish (O‘O‘B) usullaridan foydalanish istagi va qobiliyatiga bog‘liq.
O‘z-o‘zini boshqarish kontseptsiyasini aniqlashda psixologik adabiyotlarda kelishuvga yerishilmaganligi sababli, uning yeng umumiy ko‘rinishida aqliy o‘zini o‘zi boshqarish (o‘zini o‘zi boshqarish) insonning o‘ziga xos ruhiy hodisalariga ongli ravishda ta'sir qilishi hisoblanadi (jarayonlar, holatlar va xususiyatlar), shuningdek, u o‘z faoliyati (faoliyati) tabiatini saqlab qolish (saqlash) yoki o‘zgartirish maqsadida amalga oshiradigan faoliyati va o‘z xatti-harakatlari (Nikiforov G.S.ga ko‘ra).
Odam (O‘O‘B)da u yoki bu darajada ishlatilgan uchta usuldan foydalanib, o‘ziga ta'sir o‘tkazishi mumkinligi odatda qabul qilinadi:
- skelet mushaklari tonusining o‘zgarishi va nafas olish;
-hissiy tasvirlarni faol kiritish;
-so‘zning dasturiy va tartibga soluvchi rolidan foydalanish.
Hozirgi kunda (O‘O‘B)ning amalda muvaffaqiyatli qo‘llaniladigan juda ko‘p sonli uslublari mavjud. Yeng mashhurlari avtogen mashqlar (AM), biofidbek (BFB), musiqa tinglash, psixo-muskul relaksiya, ideomotor vizuomotor va b.q. mashg‘ulotlar.
Biofidbek usuli.
Biofeedback ko'pchilikni ko'proq xabardor qilish jarayonidir fiziologik tijorat maqsadlarida o'z tanasining funktsiyalari, elektron yoki boshqa asboblardan foydalangan holda va tanadagi tizimlarni o'z xohishiga ko'ra boshqarish imkoniyatiga ega bo'lish.
Fikr-mulohazalarni amalga oshirish uchun turli xil asbob-uskunalarga asoslangan biofidbek usuli (BFB) tanadagi bir qator sezilmaydigan va ongsiz jarayonlarga (funktsiyalarga) ongli ravishda boshqarish va ixtiyoriy ta'sirni o‘rganishga imkon beradi (miyaning bioyelektrik faolligi, yurak urish tezligi, tana harorati ko‘rsatkichlari, qon bosimi, mushaklarning relaksiyai va boshqalar). Biofidbek yelektrofiziologik asbob-uskunalar yordamida ta'minlanadi, bu u yoki bu beixtiyor fiziologik jarayonga ta'sirining hozirgi natijalarini o‘lchaydi va taqdim yetadi (vizual yoki yeshitish shaklida) va shu bilan o‘zini o‘zi boshqarish sub'ektiga doimiy imkoniyat beradi. uning rivojlanish xususiyatini boshqarish.
Biofidbek tomonidan berilgan imkoniyatdan foydalanib, odam o‘ziga xos shartli refleksni rivojlantiradi, ilgari o‘zboshimchalik bilan tartibga solinmagan funktsiyani yaxshi o‘zlashtirishni o‘rganadi. Ushbu uslub bir qator ilmiy fanlarning yeng qiziqarli va istiqbolli uslubi bo‘lganligi sababli, kelgusida o‘quvchilarni ushbu usulning imkoniyatlari bilan tanishtirishni davom yettirishni rejalashtirmoqda.
Meditatsiya.
So‘nggi paytlarda, chet yelda, birinchi navbatda G‘arb mamlakatlarida meditatsiya usuli stressga chidamlilikni shakllantirishda tobora keng tarqalmoqda.
Psixologiyada insonning psixofizik holatini normallashtirish uchun meditatsion metodlarga yaqin bo‘lgan o‘ziga xos bo‘lmagan o‘zini o‘zi boshqarish mashqlari qo‘llaniladi. Jismoniy holatni optimallashtirish bilan bir qatorda, ushbu usullar odamga ong holatini boshqarishda yordam beradi va quyidagi turdagi tanadagi psixokreksiyalarni tayyorlashni o‘z ichiga oladi:
* mushaklarning relaksiyasi,
* nafas olishning o‘zini o‘zi boshqarish,
* sezgir xabardorlik.
Terapevtik guruhlarimizning tajribasi shuni ko‘rsatadiki, tana psixoterapiyasida bunday integral yondashuvdan foydalanish maksimal darajada samara beradi: nafaqat psixosomatik holat yaxshilanadi, balki insonning turli sohalarida o‘zini o‘zi anglash imkoniyatlari spektri ham mavjud bo‘lib, hayot sezilarli darajada kengayadi.
Ideomotor va vizual-motor mashg‘ulotlar.
Ideomotor (yunon tilidan. αδέa-g'oya, tasvir, va lat. motor-haydash) va vizual (ko‘rish, kuzatish)-motorli (harakat, haydash) mashg‘ulotlar odatda muntazam ravishda takrorlanadigan, ongli, faol taqdimot va o‘zlashtirilayotgan mahoratning tuyg‘usi sifatida tushuniladi. Haqiqiy ravishda amalga oshirilgan motorli ko‘nikmalarning faol namoyishi ularni o‘zlashtirishga, ularni mustahkamlashga, tuzatishga, shuningdek takomillashtirishni tezlashtirishga yordam beradi. Vizual tasvirlardan foydalanish (texnikaning asosi sifatida) ishonch, xotirjamlik, relaksiya qobiliyati yoki kuch va chidamlilikni rivojlantirish kabi ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi.
Ruhiy relaksiya harakati xuddi shu printsipga asoslanadi. Mushaklarning bo‘shashishi fonida talaba o‘zi uchun aniq ijobiy rangga yega bo‘lgan tasvirlarni taqdim yetganda (yoki yeslab qolganda).
Psixoterapevtik maqsadlarda xayol kuchining insonning psixofizik holatiga ta'siri neyro-lingvistik dasturlashda (NLD) va Retri (fiziologik yo‘naltirilgan psixologik o‘zini o‘zi boshqarish usuli, M. Sandomirskiy) uslubida qo‘llaniladi, bu zamonaviy analog hisoblanadi tanaga yo‘naltirilgan NLD .
Ko‘rib turganimizdek, o‘z-o‘zini boshqarish usullarining yetarli soni mavjud. Va shunga qaramay, nafas olishda o‘zini o‘zi boshqarish sizning psixofizik holatingizni muvozanatlashning asosiy va almashtirib bo‘lmaydigan usuli deb hisoblanadi.

2. O‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatlarini o‘rgatish

Har qanday kasbiy faoliyatga tegishli o‘z-o‘zini boshqarishning quyidagi asosiy darajalarini va ushbu darajalarga mos keladigan o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyatlarini aniqlash maqsadga muvofiqdir.

1. Psixofiziologik daraja—hissiy va psixofiziologik holatlarni o‘z -o‘zini tartibga solish qobiliyati-oddiy o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyatlaridan (psixoyemotsional muvozanatni tiklash va jismoniy farovonlikni yaxshilashning individual usullari, agar kerak bo‘lsa, diqqatni almashtirish kabi kasbiy vazifalarni bajarishda va hokazo.; shuningdek, ishdan keyin, masalan: yurish, musiqa tinglash, sport o‘ynash va boshqalar.)- oldin murakkab (o‘z-o‘zini tartibga solishning ixtisoslashgan usullaridan foydalanish, masalan, bugungi kunda dolzarb va keng tarqalgan yoga, Buddizm psixotexnikasi va boshqalar.). Faoliyatning qiyin va yekstremal sharoitida kasb xususiyatlariga mos keladigan maxsus o‘zini o‘zi boshqarish usullaridan foydalanish.
Bu darajada inson o‘zi bilan yolg‘iz qolib, ijtimoiy o‘zaro ta'sirdan tashqarida o‘z-o‘zini tartibga solishni amalga oshiradi.
2. Ijtimoiy-psixologik daraja-kasbiy faoliyatni amalga oshirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy o‘zaro ta'sir jarayonida, shuningdek kasbiy faoliyat muvaffaqiyatiga bilvosita ta'sir ko‘rsatadigan har qanday ijtimoiy o‘zaro ta'sir jarayonida (masalan, oilaviy munosabatlar, do‘stlar bilan munosabatlar va boshqalar) o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyati.). Kasbiy faoliyat va muloqotning ijtimoiy sharoitida oldingi darajani o‘z ichiga oladi (hissiy va psixofiziologik holatlarni o‘z-o‘zini boshqarish uchun ijtimoiy strategiyalar qo‘llaniladi).
Bu holda o‘z-o‘zini boshqarish asosan ijtimoiy-tartibga solish qoidalari va hayotiy tajribaga bog‘liq..
3. Psixologik darajasi. Quyidagi qobiliyatlar ushbu darajaga mos keladi:
- faoliyatni tartibga solish qobiliyati:
*maqsadlarni belgilash, rejalashtirish, kasbiy faoliyatni bajarish uchun zarur shart-sharoitlarni va uning samaradorligini oshirish usullarini loyihalash;
*uni amalga oshirish muvaffaqiyatini kuzatish va o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyati (kasbiy faoliyatning barcha bosqichlarida yuqori darajadagi xabardorlik: motiv-maqsad-zarur shartlar-kurs faoliyat — natijani baholash - zarur tuzatish-yangi natija);
*faoliyat maqsadiga yerishish uchun ixtiyoriy harakatlarni o‘z ichiga oladi;
*intellektual aks yettirish bilan bog‘liq;
- shaxsiy o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyati (har qanday kasbiy faoliyatni muvaffaqiyatli bajarish uchun zarur bo‘lgan ichki uyg‘unlikka yerishish uchun o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini bilishni rivojlantirish). Hal qiluvchi rolni shaxsiy aks yettirish reflektsiyasi, bu ham shaxsning zaif va kuchli tomonlarini anglashga va tanlangan kasbiy faoliyat talablariga muvofiq shaxsiy xususiyatlar, motivatsion va yehtiyoj sohasini tartibga solishga imkon beradi.
Rivojlangan shaklda shaxsiy o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyatini yuqori o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyatlari toifasiga kiritish mumkin, chunki bu insonning ma'naviy rivojlanishi va o‘zini o‘zi anglashi, shu jumladan kasbiy faoliyati uchun sharoit yaratadi.
4. Ma'naviy daraja—bu o‘z-o‘zini tartibga solishning yeng yuqori qobiliyati (barcha darajalarda yaxlit o‘zini o‘zi boshqarish bilan bog‘liq, yuqori qadriyatlar va mavjudlik ma'nolari bilan shartlangan; yuqori axloqiy tamoyillar bilan bog‘liq). Kasbiy faoliyatni bu darajada amalga oshirish yegoistik o‘zlikdan ruhiy o‘zlikka tomon harakatlanishga qaratiladi. Inson kasbiy faoliyatni haq to‘lash bilan bog‘liq har qanday moddiy motivlardan yemas, balki faoliyatni o‘zi takomillashtiradi va shu bilan unda o‘zini o‘zi faollashtiradi va o‘zining rejasini o‘zi amalga oshiradi.
Bu holda o‘zini o‘zi boshqarish insonning kasbiy faoliyati odamlarga va umuman jamiyatga foyda keltirishi uchun uning qiymati va hayotiy mazmuni yo‘nalishlari bilan bog‘liq. Ushbu faoliyatni amalga oshirish insoniyat uchun fidokorona xizmat sifatida qabul qilinishi mumkin. Shaxsning bunday yuksak intilishlari, shuhratparast va moddiy da'volardan tashqari, psixo-emotsional holatni, ijtimoiy o‘zaro ta'sirni avtomatik ravishda tartibga soladi (chunki u yuqori axloqiy tamoyillarga asoslanadi), intellektual va ijodiy mahsuldorlikning kuchli manbai bo‘lib xizmat qiladi.
O‘z-o‘zini tartibga solishning biz ta'riflagan darajalarga bo‘linishi juda shartli, chunki inson ajralmas tizim bo‘lib, kasbiy faoliyatda o‘zini o‘zi boshqarishning barcha darajalari o‘zaro bog‘liq va hissiy-ixtiyoriy, intellektual, motivatsion, qiymat-semantik va boshqa ta'sir ko‘rsatadigan o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyatining umumiy qobiliyati bilan birlashtirilgan shaxsning sohalaridir. Aytish mumkinki, kasbiy rivojlanish jarayonida shaxs o‘z-o‘zini boshqarishning yeng yuqori ma'naviy darajasiga harakat qilmasa, bu uning kasbiy faoliyatda o‘z-o‘zini tartibga solishning boshqa darajalaridagi muvaffaqiyatini kamaytiradi. Kasbiy faoliyatda o‘z-o‘zini tartibga solishning yeng yuqori ma'naviy darajasiga ko‘tarilish shaxsning muhim hayotiy vazifasidir.
G. S. Prigin fikriga ko‘ra, hozirgi vaqtda shaxsning ongli o‘zini o‘zi boshqarish tadqiqotida uchta asosiy yo‘nalish mavjud:
- funksional holatning ruhiy o‘z-o‘zini boshqarishi (L. G. Dikaya);
- xulq-atvor va faoliyatning irodaviy o‘zini o‘zi tartibga solishi (V. A. Ivannikov);
- ixtiyoriy faoliyatning ongli ruhiy o‘zini o‘zi boshqarishi (O. A. Konopkin).
Bunga V. I. Morosanovaning individual tarzdagi yondashuvini, A. O. Proxorov tomonidan ruhiy holatlarning o‘z-o‘zini tartibga solish xususiyatlarini o‘rganish, A. K. Osnitskiy tomonidan tartibga solish tajribasi tushunchasini va boshq. aytish mumkin.

Bir qator tadqiqotlar pedagogik faoliyatda o‘z-o‘zini tartibga solish qobiliyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Keling, ushbu tadqiqotlarning ayrimlarini ko‘rib chiqamiz. Shunday qilib, O. V. Belousning fikriga ko‘ra, tartibga solish ko‘nikmalarini shakllantirish o‘qituvchining malakasini oshirishning zarur shartidir va uning maktab va universitetda samarali ishlashi uchun asos yaratadi. O‘z-o‘zini tartibga solish ko‘rinishlarini shakllantirish shartida kasb-hunarning shakllanishi muvaffaqiyatliroq ro‘y berishi ko‘rsatilgan.

A. O. Proxorov tomonidan o‘tkazilgan o‘qituvchilar o‘rtasida o‘z-o‘zini tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishda bir-biriga bog‘langan o‘z-o‘zini tartibga solish darajalarini ifodalovchi uch darajali tizim ochib berildi. Muallif "o‘z-o‘zini tartibga solishning barcha darajalari real pedagogik faoliyatda ishtirok yetadi, darajalarning aktuallashuvi hukmron vaziyatga bog‘liq". Proxorov, har bir daraja o‘zini o‘zi boshqarish texnikasi va usullarining o‘ziga xos xususiyatlari va namoyon bo‘lish xususiyatlari bilan tavsiflaydi.
Asosiy daraja-bu kasbiy motivatsiya, pedagogik mehnatga ijobiy munosabat tufayli uzoq muddatli barqaror holatlar tizimi. Ushbu darajaning shakllanishi o‘zini boshqarish qobiliyatining rivojlanishini belgilaydi.
Hozirgi o‘zini o‘zi boshqarish darajasi butun dars va ish kuni uchun uzaytirilgan ijobiy ko‘tarinkilik mehnat sharoitlari tizimini joriy qilish bilan bog‘liq. O‘qituvchilarning 70% dan ortig‘i bunday sharoitlarni rejalashtirishi aniqlandi.
Operatsion o‘zini o‘zi boshqarish darajasi darsda ruhiy holatlarning haqiqiy o‘zini o‘zi boshqarishini ta'minlaydi, bunga diqqatni jamlash va chalg‘ish, o‘z o‘ziga singdirish va chidamlilikni taklif qilish, o‘zini xotirjam qilish, asabiylikni bostirish, o‘zini o‘zi ifodalash, syujet tasvirlarini (xotiralarni) aktuallashtirish kabi usullardan foydalanish orqali yerishiladi va yaqin vaqtda paydo bo‘ladigan yaxshi narsalarning tasvirlari, nafas olish va ovoz holatini nazorat qilishni tartibga solish [13].
Shunday qilib, A. O. Proxorovning ilmiy ishlari tufayli o‘qituvchilar o‘rtasida o‘z-o‘zini boshqarish tizimi va usullari to‘g‘risida aniq tasavvur rivojlanadi.