1-Mavzu: Paxtavato‘qimachiliksanoatidatexnosferikomillarfani, uningmohiyativavazifalari Reja

Changlar.To’qimachiliksanoatikorxonalariuchunxarakterlizararli
moddahisoblanibkattakichikligibo’yicha3xilgabo’linadi:
oyirik(o’lchamlari50mkmdankattabo’lganzarrachalar);
o
o’rtachakattalikdagi(50-10mkmbo’lganzarrachalar);
omayda(10mkmdankichikbo’lganzarrachalar).
Zararlimoddalarkishiorganizmigaasosannafasyo’llari,terivaovqatbilan
kirishmumkin.Zararlimoddalarorganizmgakirgach,biologikmuhitdaerib,ular
bilano’zaroreaksiyagakirishadivanormalhayotiyjarayonnibuzadi.Buning
natijasidakishidakasallikholati-zaharlanishpaydobo’ladi.Buningqanchalik
xavfliligichangkonsentratsiyasigavazararlimoddaningta’sirqilishvaqtining
uzun-qisqaligigabog’liq.
Zararlimoddalarorganizmgata’sirqilishxususiyatigako’ra,qo’yidagi
toifalargabo’linadi:
oumumiyta’sirqiluvchi-bularorganizmniumumiyzaharlaydi,(uglerod
oksidi,qo’rg’oshin,simob,marganetsvauningbirikmalarivaboshqalar);
oqitiqlovchi-nafasyo’llarishilliqpardalariniqitiqlaydi,qichitadi,
achishtiradi(xlor,ammiak,oltingugurtgazi,vodorodftorid,azotoksidlari,ozon,
atsetonvaboshqalar);
oallergikta’sirqiluvchi(formaldegid,har-xilnitratbirikmalarasosida
tayyorlanganbo’yoqlar,laklar);
okanserogenlar-rakkasalliginiolibkeluvchilar(nikelvauningoksidlari
vaboshqalar);
omutagenlar-kishiningnasliyxususiyatlarinio’zgartiruvchi(radioaktiv
modddalarvaboshqalar).
Zararlimoddalarkishiorganizmigata’sirqilishdarajasigako’raqo’yidagi
sinflargabo’linadi:
o1-sinf–o’taxavfli(benzapiren,simob,qo’rg’oshin,ozon,fosgenva
boshq.);
o2-sinf–yuqoridarajadaxavfli(azotoksidlari,benzol,yod,mis,marganets,
vodorodsulfid,xlorvaboshq.);
o3-sinf–xavfli(atseton,ksilol,oltingugurtqo’shoksidi,metilspirtiva
boshq.);
o4-sinf–kamdarajadaxavfli(ammiak,benzol,skipidar,etilspirti,uglerod
oksidivaboshq.).
To’qimachilikkorxonalaridagitexnologikjarayonmoddalarningqay
darajadasexgatarqalishibilanbog’liq.Bukorxonalardaasosiyzararlimoddalar:
chang,yuqoriharorat,namlik,shovqin,titrashvaturlizararligazlardir.

Changdebhavodauchibyuraoladiganmaydaqattiqmoddalar-

zarrachalargaaytiladi.Changorganikvamineralqismlardaniboratbo’lishi
mumkin.
Organikchangzarrachalari:
o
o’simlikchanglari-paxta,kanop,tutvaboshqachanglar;
ohayvonotchanglari-ipak,juntolalarichangi;
osun’iytolalarchangi.
Meneralchangzarrachalaritolalarniterishvaularnitashishpaytida
aralashibqoladigantuproqvaqumzarralaridir.To’qimachilikkorxonalari
changlaritarkibidaorganikvamineralchanglarbo’lganligiuchunodamning
ichak,oshqozonfaoliyatigata’sirqilishi,ko’ziningshilliqpardalarini
yallig’lantirishi,terikasalliklariigaolibkelishmumkin.
Changdagizararlimoddalarningta’sirinatijasidakasbiykasalliklarkelib
chiqishimumkin.Masalan,changlihavodauzoqvaqtnafasolishnatijasida
“Pnevmokonioz”kasalligigauchrashmumkin.Buningog’irformalaridanbiri
“Silikoz”,ya’nichangtarkibidagikremniyikkioksidini(SiO
2
)o’pkagata’siri
natijasidahosilbo’ladi.
Changningzararliginixarakterlovchifaktorlarichidauningkatta-kichikligi
ya’nidisperstarkibikattarolo’ynaydi,engmaydachangayniqsaxavfli
hisoblanadi.Jumladan,kattaligi5mkmgachabo’lganchango’tazararli,chunki
ularo’pkaningalveollariga(ularningdiametrio’rtacha5mkmgateng),kirib
boribularniberkitibqo’yadi.Natijadako’plabteshikchalariberkilibqolgan
o’pkaningnafasolishhajmikichrayadi,odamtez-tezvaoz-ozhavooladigan
bo’libqoladi.Kattazarrachalaryuqorinafasorganlariningshiliqpardalarida
o’rnashibqoladivaso’ngraorganizmdanchiqaribyuboriladi.
Har-xilchanglarnidispersiyasibo’yichasolishtirishjadvali.