1-мавзу: Шарқ олимлари ва мутафаккирлари илм-фан ҳақида

20-мавзу. Педагогик тадқиқотнинг умумий тамойиллари.

Методология назарий ва амалий фаолиятни ташкил этиш усуллари,тизими, илмий билишдир. Юнонча метод йўл, кузатиш, тадқиқот, мақсадга эришиш усули логос-таълимот, яъни илмий билиш ҳақида таълимот.

Илмий билишда умумий методология ва хусусий методологик асос мавжуд. Умумий методология фалсафанинг диалектик қонунлари, илмий билиш ҳақидаги таълимотлар, жамият тараққиётнинг ҳозирги давридаги концепциялар, миллй ғоя, мафкура. Профессор Н. Шермуҳаммедова таъкидлаганидек, ҳозирги даврнинг методологик тамойиллари: Муофиқлик тамойили – илмий билишнинг мазкур соҳасида билимларнинг янги тамойиллар, ғоялар концепциялар асосида тизимга солиш; Тўлдирувчанлик тамойили – тадқиқотнинг кўпгина объектлари микродунёнинг заррага ўхшаш энг оддий объектларидан тортиб инсон ва жамият сингари мураккаб объектларигача. Қарама-қарши назарияларни бирлаштириш асосида тўла тавсифланиши; Верификация тамойили – моҳият эътибори билан формал мантиқни етарли асослаш; Фалсафикация тамойили – мазкур тамойилга биноан фақат инкор этиш орқали текшириб кўриш имконияти бўлган билим илмий билим бўлиши мумкин; Редукция тамойили – маълум яхлитлик тизим мураккаблигини унинг нисбатан содда таркибий қисмлари унсурлари орқали билишдир; Яхлитлик тамойили – тадқиқ қилинаётган объектларнинг алоҳида яхлит хоссаларини бошқа объекитлар билан ўзаро алоқада бўлиш; Контирредукция тамойили – элементар зарралардан тортиб то ижтимоий табиий тизимларгача барча табиий объектларга, шу жумладан табиий тилга амал қилиш; Системали ёндашув тамойили – илмий билишнинг тармоқланган соҳаси бўлиб, унинг предметида редукция яхлитлик ва контирредукциянинг методологик муаммолари киради; Моделлаштириш ва ўхшатиш методи – объектларнинг баъзи хоссаларини уларга ўхшаган моддий ёки номоддий (концептуал тушунчага асосланган мантиқий) конструкцияларни тадқиқ қилиш орқали; Мавҳумлаштириш, идеаллаштириш ва формаллаштириш методлари – илмий тадқиқот жараёнида энг муҳум хоссалари чекланган объект шаклида мавҳумлаштириш ифода этиш хаёлий образлар яратиш; Мантиқ методлари – таҳлил, индукция, дедукция, объектларни тадқиқ этиш жараёнида унинг таркибий қисимларини ажратиш алоҳида фактларга асосланиб умумий мулоҳаза юритиш умумий қоидаларга асосан хусусий хулосалар чиқариш кабилар.
Педагогик тадқиқотда ана шу тамоийллар ва миллий ғоя, миллий мафкура, умумметодологик асос бўлади. Зеро, таълим-тарбиянинг тарихийлик, интелектик, умуминсонийлик қоунунияти ҳар бир масалага миллий қадриятлар, мафкура асосида ёндашишини тақозо этади.
Ижтимоий гуманитар фанлар учун илмий асосланган давлат дастурлари, қонунлари, ривожланиш концепциялари умумметодологик йўриқнома бўлади.
Айниқса, Ўзбекистонда Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури, таълим тўғрисидаги Қонун педагогик тадқиқотнинг методологик асосидир.
Демократик жамият қуриш концепцияси ҳар бир ижтимоий фаннинг ўз қонунларидан, предметидан келиб чиқадиган хусусий, методологияни ривожланишига имконият яратди. Аввало, илмий педагогик тадқиқотда шахсий ёндашув, фаолиятли ёндашув, полисуъбектли ёндашув, маданий ёндашув, антропологик ёндашув, технологик ёндашув каби қонцепциялар яратилди. Албатта бу концептуал ёндашувлар давр тақозоси билан такомиллашиб боради. Профессор А.Чориев қонуниятли ёндашув таълим- тарбия жараёнини модернизация қилишнинг методологик асоси эканлигини асослаган. Чунки, таълим-тарбия жараёнининг ўзига хос қонуниятлари асрлар бўйи тажрибаларда синалган, қарор топган. Ҳар бир фаннинг ўзига хос қонунияти бўлганидек, педагогик жаарённинг қонуниятлари илмий тадқиқотнинг ёрқин йўлланмаси ва қўлланмаси бўлади.
Методология методлар, усуллар, мажмуи сифатида қарашлар, “ёндашувлар”, концепциялар учун ҳам фаннинг умумий қонуниятлари назарий (бошланғич) асоси бўлади. Ҳар бир қонуниятни амалиётида ўзига хос метод, усуллари қўланиши табиий ҳол. Педагогик қонуниятлар ўтган асрнинг 80- йилларида умумлаштирила бошланди. Кўпгина мамлакатларда таълим-тарбия жарёнига фақат фалсафий ёндашув мавжуд. Муаян қонуниятларга асосланилмагани учун фаннинг предметсизликда камситишга уринишлар ҳам бўлди. Ҳар бир воқелигининг ўзига хос қонунияти мавжуд бўлади. Шунинг учун илмий тадқиқотда қонуниятли ёндашув объектниинг, муаммонинг муайян моҳиятини аниқлаш, ихтиронинг назарий аҳамиятини, тадқиқот самарадорлигини оширади.
Масалан тарбия назарияси борасида илмий изланишда: 1. Ўрганаётган муаммонинг тарихийлик, миллийлик, умуминсонийлик қонунияти асосида; - муаммонинг ўрганилиши тарихий тараққиёти, қонцепциялар, тажрибалар таҳлили; - миллийлик, миллий қадриятлар устуворлиги, ижтимоий, иқтисодий моҳиятини; - глолбаллашув шароитида умуминсонийлик хусусияти, жаҳонда илғор тажрибалар, тадқиқотнинг жаҳонда илғор тажрибалар, тадқиқотнинг жаҳоншумул аҳамияти тадқиқотнинг долзарблигини, назарий аҳамиятини аниқлаш имкониятини беради. 2. Таълим-тарбиянинг ижтимоий хусусияти ўрганаётган муаммони, ихтирони “давр талабига, мвжуд шароитга мослиги, оптималлик” қонуният: - жамиятни тезкор ривожланишида ихтиронинг тутган ўрни, долзарблиги ва фанга қўшилган ҳисса;
- бозор иқтисодиёти шароитида жамият буюртмаси Кадрлар тайрёлаш Милилй моделида фаннинг вазифаларига ҳозиржавоблиги; - тадқиқот объектининг типиклиги; - натижанинг умумлашганлиги каби тамойиллар. 3. Таълим-тарбияда назариянинг амалиёт билан бирлиги қонунияти, фалсафий категориялар асосида; - тадқиқотнинг назарий ғояларни амалда қўлланиши, амалиёт асосида назарий концепциялар яратилиши; - амалиёт ҳар қандай билим, ғоя ва ихтиронинг мезони эканлиги; - тадқиқот ишининг билиш назариясига асосланиши; - инсонда, узлуксиз таълим-тарбияда тажрибанинг мураккаблиги, масъулиятлилиги, мукаммал назарияга таяниши; 4. Таълим-тарбия ва ривожланишнинг ўзаро боғлиқлиги қонунияти, инсонни бир бутунликда ўрганишни тақозо этади. Қолаверса, таълим-тарбия уйғунлиги ҳақидаги Ислом Каримов таълимоти жаҳоншумул аҳамиятга эга бўлгани XXI асрнинг маънавия асрига айлангани; -«таълимни-тарбиядан, тарбияни эса таълимдан ажратиб бўлмайди, бу шарқона қараш, шарқона ҳаёт фалсафасидир». (И.Каримов). -таълим жараёнида ривожланишни жисмоний, маънавий ва интеллектуал ўсишига эришиш; -тарбияга комплекс муносабат; - шахсга йўналтирилган таълим концепцияси; 5. Таълим-тарбиянинг ўқувчи талаба, лаёқати имкониятига мослиги қонунияти педагогик жараённи инсонпарварлаштириш ва демократиклаштириш, индивудуаллаштириш ва табақалаштириш тамойилларидан келиб чиқади. - ушбу қонуният шахсга йўналтирилган таълим-тарбия, компонентли таълим, прогматик таълим, антрогогика каби таълим парадигмаларни умумлаштиради; - иқтидорли ёшларни изчил ривожлантириш, қобилиятини ўстириш зарурати: - глобаллашув шароитида ёшларни ҳар томонлама камол топтириш; - махсус педагогика назариясига асосланишга йўллайди. 6. Тарбиялаш ва ўз-ўзинии тарбиялаш, ўқитиш ва ўрганиш фаолият уйғунлиги қонунияти интерфаол таълим-тарбия қонцепциясида, объект- субъект, субъект-объект концепциясида ўз ифодасини топган. - тарбиялаш фаолиятини ўз-ўзини тарбиялашга йўллаш ўз-ўзини тарбиялаш мотиви, кўникмаси ва маданиятини шакллантириш имконияти; - ўз-ўзини тарбиялаш самарадорлиги; - тарбияланганлик даражасига боғлиқлиги; - таълимни икки томонлама хусусияти; - ўргатиш ва ўрганиш фаоллиги уйғунлиги; - масофали таълим-тарбия жараёни;
7. Таълим-тарбия мақсади, мазмуни, методлари, шакллари ва воситалари ўзаро боғлиқлик қонунияти педагогик технология назарияси ва амалиётига асос бўлди: - оптимал мақсадга мос мазмун, методларни танлаш, қўллаш ЮНЕСКОнинг педагогик технологияга берган баҳосида ўз ифодасини топган; - интелектуал ривожланган баркамол авлодни, шахсни тарбиялаш мақсадига мос таълим-тарбия мазмунинии белгиланиши; - ҳар томонлама ривожланган шахсни шакллантириш мазмунига мос метод, воситаларни қўллаш таълим-тарбиянинг самарали омили эканлиги; -педагогик технологиянинг усуллари шакллари, таълим-тарбиянинг мазмуни, мавжуд шарт-шароитга боғлиқлиги кабилар; 8. Таълим-тарбияда фанлараро боғлиқлиқ қонунияти: инсонни ўрганадиган фанлар назарий ривожланишида деференциация ҳолати мавжуд бўлсада, ижтимоий функция амалиётида интеграция табиий ҳолдир. Табиий фанларнинг туташ бандида янги-янги фанлар пайдо бўлиши, фаннинг уфқи кенгайиши, жамият тараққиётида имкониятини ошиши инсоншунослик фанларининг ҳам ўзаро боғлиқлиқ қонунияти мавжудлигини кўрсатади. Жамиятни ижтимоий тараққиёти, инсон, инсонийлик, инсоният, триадаси инсоншунослик фанлари ҳамкорлигини тақозо этади.