1-Mavzu: Umumiy amaliyot shifokorini tayyorlash tizimida gigiyenaning o‘rni va ahamiyati. Ovqatlanishning salomatlik omili ekanligi

Element	Kunlik ehtiyoj
Manbai
Kaltsiy	800-1200 mg			sut va sut mahsulotlari
Magniy	400 mg			don mahsulotlari
Kaliy	3-5 gr			quritilgan meva, dukkakli mevalar
Natriy	4-6 gr			osh tuzi
Fosfor	1200-1800 mg			sut, sut mahsulotlari, baliq, go‘sht
Oltingugurt	1,0 gr			go‘sht, baliq, sut mahsulotlari
Xlor	5-7 gr			osh tuzi
Temir	10-30 mg			jigar, tuxum, non, saryog‘, grechixa
Mis	0,4-2,0 mg			hamma mahsulotlar
Yod		150-200 mkg	biogeokimyoviy fondagi mahs-tlar
Kobalt		200 mg	hayvon mahsulotlarida ko‘prok

5.Bemorlarni oqilona ovqatlanishining gigiyenik asoslari. Ovqatdan zaharlanishlar tushunchasi, tasnifi


a.Bemorlarning oqilona ovqatlantirishning gigiyenik asoslari

Bemorlar uchun to‘g‘ri tashkil etilgan ovqatlantirish tartibi ularni kompleks davolashdagi muhim elementlardan biridir. Bunday ovqatlanishning asosi qilib 2 ta prinsip olinishi mumkin:

1. 
   Bemorlarning ovqati fiziologik to‘la qiymatli bo‘lishi kerak
   
2. 
   Bemordagi patologiyaning tabiatiga ko‘ra ularning ovqatlantirilishi terapevtik xususiyatga ega bo‘lishi kerak.
   

DPMda bir xil tizimdagi raqamli parhezli ovqatlantirish qabul qilingan bo‘lib, eng asosiy kasallik turlarini o‘z ichiga olgan. Parhezli taomlar tarkibiga kiritiladigan mahsulotlarlarning tarkibi va ta’sir etish xususiyatlari bir-biridan tubdan farq qiladi. Shu bilan bir qatorda har bir parhezli taomga kulinariya ishlovini berish, taomlarning kimyoviy tarkibi, energetik qiymati, ovqatlantirish tartibi ham bir-biridan farq qiladi.
Bemorlarni ovqatlantirish taomnoma asosida tashkil etilib, ular fiziologik ovqatlanish me’yorlari hamda parhezning turiga karab tuziladi.
Hozirgi kunda 16 ta parhezli ovqat turlari ishlab chiqilgan va ular davolash muassasalarida keng qo‘llanmokda.

Parhez raqami	Qanday bemorga mo‘ljallangan
“0” (Suyuq ovqat)	Oshqozon-ichak yo‘li operatsiyasidan so‘ng
№ 1	oshqozon va 12 barmokli ichak yarasi, gastritlar
№ 2	Sekretor funksiyasi yetishmasligi, gastritlari
№ 3	Oddiy tartibdagi qabziyatning buzilishi
№ 4	Ichak kasalliklari
№ 5	Jigar kasalliklari
№ 6	Podagra-siydik kislotasiga oid kasallik
№ 7	Buyrak kasalliklari
№ 8	Semirish kasalligi
№ 9	Qandli diabet kasalligi
№ 10	yurak-tomir kasalliklari
№ 11	Sil kasalligi
№ 12	Qon kasalligi belgilari
№13	O‘tkir yuqumli kasalliklar
№ 14	Fosfaturiya kasalligi
№15	Umumiy stol

Parhezli ratsionlarning kimyoviy tarkibi va ularning energetik qiymatlari fiziologik me’yorlardan 5% ga farq qilishiga ruxsat etiladi. Bemorlarni kam deganda kuniga 4 marta ovqatlantirish talab etiladi: nonushta - 25-30%, tushlik- 40% va kechki ovqat 20-25%, ikkinchi kechki ovqat- 5-10%.

b.Ovqatdan zaharlanishlar va ularni oldini olish tadbirlari
Ovqatdan zaharlanish - ko‘p hollarda o‘tkir va ayrim hollarda surunkali ko‘rinishda bo‘lib, sanitariya nuqtai-nazardan sifatsiz bo‘lgan ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish natijasida kelib chiqadi. Bunda ovqat mahsulotlari tarkibida ayrim turdagi mikroorganizmlar yoki ular ishlab chiqargan toksinlar yoki boshqa tabiatga ega bo‘lgan kimyoviy moddalar bo‘lishi mumkin. Ovqatdan zaharlanish ko‘pincha jamoa shaklida ovqatlanishda kuzatiladi, ammo yakka tartibda kuzatladigan holatlar ham uchrab turadi.
Ovqatdan zaharlanishlarni tasniflash asosida ularning etiologik va patogenetik prinsipi yetadi. Quyida ovqatdan zaharlanish turlari va ularni oldini tadbirlari qisqacha tarzda keltirilgan.

9. 
   Mikroblarga taalluqli ovqatdan zaharlanish
   

A) Toksikoinfektsiyalar - ularni keltirib chiqaruvchi mahsulotlar qatoriga -go‘sht va go‘sht mahsulotlari, polufabrikatlar, parranda mahsulotlari, sut va sut mahsulotlari sababchi bo‘ladi.
Kasalliklarni oldini olish tadbirlariga chorvachilikda veterinariya nazorati, mollarni so‘yishdan tortib toki tayyor mahsulot holiga keltirishdagi hamma bosqichlarda qat’iyan sanitariya nazoratini o‘rnatish, mahsulotlarni saqlash, tashish, ovqat tayyorlash, tayyor ovqatlarni tarqatish jarayonida yetarlicha termik ishlovlardan o‘tkazish.
B) Intoksikatsiyalar - bu guruhdagi toksikozlarning eng tipik vakili botulizm hisoblanib, ular konservalangan mahsulotlar, surlangan va dudlangan baliq va go‘sht mahsulotlarini botulizm qo‘zg‘atuvchisi bilan ifloslanishi orqali kelib chiqadi. Kasallikni oldini olish uchun mahsulotlarni konservalashdan oldin to‘g‘ri ishlovdan o‘tkazish, kislotali muhit yoki sho‘r muhitni yaratish, iste’moldan oldin puxta termik ishlovdan o‘tkazish hisoblanadi. Ikkinchi o‘rinda stafilokokkli toksikozlar bo‘lib, ularni kelib chiqishida ifloslangan sut va sut mahsulotlari, qandolatchilik mahsulotlari, yog‘li baliq konservalari ko‘pincha sababchi bo‘ladi. Kasallikni oldini olish uchun o‘zini sog‘lom deb hisoblovchi, ammo mikrob tashuvchilik rolini o‘tovchi shaxslarni aniqlash va ularni sog‘lomlashtirish, mahsulotlarni iste’mol qilishdan oldin puxta termik ishlovdan o‘tkazish, mahsulotlarni saqlash va realizatsiya qilish muddatlariga rioya qilish hisoblanadi.
C) Mikotoksikozlar - yong‘oq, don mahsulotlari, dukkakli don mahsulotlari, sut mahsulotlari va tuxum orqali tarqalishi mumkin. Kasallikni oldini olish uchun agrotexnik tadbirlar, mahsulotlarni saqlash qoidalariga rioya qilish kerak.

35. 
    Mikroblarga taalluqli bo‘lmagan zaharlanishlar.
    

Tabiati bo‘yicha zaharli bo‘lgan mahsulotlarr orqali zaharlanishlar:

1. 
   Zaharli qo‘ziqorinlar- oq poganka, strochok, muxomor, oq salla, sarg‘ayuvchi shampinonlar keltirib chiqaradi. Kasallikni kelib chiqishini oldini olish maqsadida qo‘ziqorinlarni terish qoidalarini bilish va unga kat’iyan rioya qilish, saralash, sotish va sotib olishda iste’mol uchun yaroqsiz bo‘lganlarini farqlashni aholiga o‘rgatish lozim.
   

B) Zaharli o‘simliklar orqali zaharlanishlar - geliotrop, trixodesma, bangidevona, mingdevona, belladona kabilar. Oldini olish choralariga agrotexnik tadbirlar, aholini sanitar bilimdonligini oshirish asosiy hisoblanadi.
C) Hayvonlar va baliqlarning zaharli organlari- marinka balig‘ining ikrasi, usach balig‘ining tuxumlari, buyrak usti bezi, oshqozon osti bezi kabilar. Tadbirlar qatoriga aholini sanitar bilimdonligshini oshirish tadbirlarini kiritish lozim.
2.Ayrim sharoitlarda zaharlilik xususiyatlarini namoyon qiluvchi mahsulotlar orqali zaharlanishlarni kelib chiqishiga pishib yetilmagan no‘xatlar, noto‘g‘ri saqlanish natijasida aynib qolgan danak mag‘izlari, kartoshkalarning o‘sib ketishi kabilar (kartoshka solonini).
Kimyoviy zaharli moddalar orqali zaharlanishlar ko‘pincha ovqat mahsulotlari tarkibida bo‘ladigan zaharli tabiatga ega bo‘lgan moddalar sababchi bo‘ladi. Zaharli kimyoviy moddalar mahsulotlarga qishloq xo‘jaligi ekinlarini pestitsidlar bilan ishlovdan o‘tkazish jarayonida, ovqatlarga qo‘shiladigan qo‘shimchalarning nazoratsiz qo‘llanishidan ularning ko‘p miqdorlarda qo‘shish orqali yoki tayyor ovqat mahsulotlarini saqlash va tashish qoidalariga rioya qilinmagan hollarda kelib chiqishi mumkin.
III. Etiologiyasi aniq bo‘lmagan zaharlanishlar. Bu guruhga Gaff kasalligi, Urov kasalligi va alimentar toksik aleykiya kasalliklarini kiritish mumkin.
Ovqatdan zaharlanish holatlari aniqlanishi bilan vrach bemorga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishi shart, keyin ovqatdan zaharlanish sabablarini va vaziyatni baholaydi, ovqatdan zaharlanishni keltirib chiqarishga shubhali bo‘lgan mahsulotlarni iste’moldan chetlashtiradi. Tuman DSENM xodimlariga shoshilinch xabar jo‘natadi (shoshilinch xabarda aholi yashash punktining nomi, manzili, zaharlanish qayd qilingan sana, vaqti, shubhali bo‘lgan mahsulot nomi, kasallikka chalinganlar soni ko‘rsatiladi). Bundan tashqari vrach 14 yoshgacha bo‘lgan bolalar, kasalxonaga yotqizilganlar soni, kasallikning og‘ir-engilligi, o‘lganlar haqidagi ma’lumotlarni yozib, vrach o‘z ismi sharifi va imzosini qo‘yadi. Undan so‘ng vrach DSENM laboratoriyasiga shubhali ovqatlardan namuna, zaharlanganlarning qusuqlaridan namuna, oshqozon yuvilgan bo‘lsa yuvindidan namuna, hamda bemorlarning qoni va najaslaridan namunalar olib laboratoriyaga jo‘natadi.

XULOSA
Shunday qilib, biz sizlar bilan bugungi ma’ruzamizda atrof muhitga doir asosiy tushunchalarga ta’riflar berdik va bu ma’lumotlar Sizlarning ongingizda gigiyena fani haqidagi tushunchani shakllanishiga debocha bo‘ldi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bundan tashqari Siz gigiyena fanining maqsadi va vazifalari haqidagi tushunchaga ega bo‘ldingiz, hamda shifokor uchun gigiyena fanining nakadar zaruriyligi haqida qisqacha ma’lumotlar oldingiz. Shu bilan birga Siz gigiyena fanining qisqacha rivojlanish tarixi bilan tanishdingiz. Keyingi ma’ruzalarimizda yuqorida keltirilgan omillar haqida keng ko‘lamli tanishish imkoniyatiga ega bulamiz, chunki atrof muhitdagi omilarni o‘rganish guruhlarga bo‘lingan.

Ma’ruza talabalar ongida shunday tushunchalarni, ya’ni oqilona ovqatlanish va uning asoslari, ovqatlanish me’yorlari, shu jumladan turli guruhdagi aholi uchun ovqatlanish me’yorlari, turli oziq moddalarga organizmning fiziologik ehtiyojlari, ovqatlanish tufayli kelib chiqishi mumkin bo‘lgan alimentar kasalliklarning sabablari, oqilona ovqatlanmaslik oqibatlari, bemorlarni to‘g‘ri ovqatlantirish tashkil etishning ahamiyati va asoslari kabi tushunchalarni shakllantirishi kerak. Amaliy mashg‘ulotlarda bu savollar yana chuqurroq muhokama qilinadi, ammo faqat amaliy bajariladigan ishlar nuqtai-nazaridan va aholini mehnat guruhlariga bo‘lingan ko‘rinishda oqilona ovqatlanishini nazorat qilish masalalariga e’tibor qaratiladi.


Adabiyotlar:
Asosiy:
1.Rumyantsev G.I.(red) Gigiyena - M., 2001
2.Okrujayuщaya sreda i zdorove naseleniya. Tezisы dokladov 1 Resp.Konf., Toshkent,1985
3.Abramov M.S. Atrof muhit va aholining jismoniy holati, T.,1984
4.Umumiy gigiyena. B.A. Duschanov. T., 2008
5.Umumiy gigiyena bilan ekologiya. Amaliy mashg‘ulotlar uchun o‘quv qo‘llanma.
6.L.A.Ponomareva, E.K. Kazakov, L.K. Abduqodirova, B.E.Tuhtarov


Qo‘shimcha:
4.Mazkur mavzu bo‘yicha ma’ruza matni.
5. O‘zR SanQ va M - 1992- 2011yillar
K.Dravskix, S.A.Sharipova, X.A.Sadullayeva. - T.,2011