1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Xulq-atvor (ijtimoiy) ziddiyati shakllari

Xulq-atvor (ijtimoiy) ziddiyatning to'rtta sub’yektiv va funktsional o'zaro bog'liq shakllari mavjud.

1. 
   Shaxs ichidagi ziddiyat faoliyat sub’yekti nuqtai nazaridan muqobil me'yorlardan birini (eski va yangi) qo'llashda noaniqlik holatini ta'minlaydi.
   

Bu holatda ziddiyatning mazmunini yangi normani qo'llash asosida individual faoliyat samaradorligini oshirish imkoniyatini baholashdan iborat. Bunda inson go'yo savolga javob beradi: "Agar men avvalgidan boshqacha harakat qilsam, men to'g'ri va foydali bo'lamanmi?" Ushbu qarama-qarshilik o'zi bilan uzoq davom etgan dialog sifatida namoyon bo'ladi, unda tanlov zarurati uni amalga oshirishning iloji yo'qligi, ikki xatti- harakat me'yorini baholashning qiymat muvozanatini aks ettiruvchi qarorsizlikka duch keladi. Ushbu ziddiyatni hal qilishda hal qiluvchi omil tashqaridan qo'shimcha ma'lumot olishdir. Umuman olganda, individual ziddiyat harakatning tozaligi va axborotni qayta ishlash bilan chambarchas bog'liq bo'lgan jarayon sifatida psixologik konturning shaxsiy ziddiyatlarini keltirib chiqaradi: idrok, ehtiyoj, faoliyat. Ular faoliyat normalarini moslashtirish samaradorligini belgilaydi.

2. 
   Shaxslararo ziddiyat ichki tanlangan me'yorni qo'llash rejasini amalga oshirish bilan bog'liq: u sub’yekt faoliyatining kontragentlarining pozitsiyasi va holatga munosabatining paydo bo'layotgan noaniqligini ifodalaydi.
   

Shaxslararo ziddiyat tartibga soluvchi qayta ko'rib chiqiladigan faoliyatda ishtirok etuvchi va hamma uchun muhim bo'lgan umumiy natijaga erishishdan manfaatdor bo'lgan shaxslar tomonidan bir qator sub’yektiv baholarni amalga oshiradi. Shu bilan birga, ma'lum bir shaxsning ijtimoiy (iqtisodiy) munosabatlari tuzilishining gorizontal (muvofiqlashtiruvchi) va vertikal (bo'ysunuvchi) bog'lanishlari ishtirok etadi. Shu asosda odamlarni bir xil ijtimoiy mavqega ega bo'lgan qatlamga, ma'lum bir xulq-atvor sohasida rivojlanishning ma'lum bir yo'nalishi tarafdorlari yoki muxoliflariga birlashtirgan guruh
manfaatlari paydo bo'ladi. Eng umumiy shaklda "qatlam" deganda umumiy manfaat bilan bog'langan va uni ijtimoiy ziddiyatda himoya qiladigan ijtimoiy guruh tushuniladi.
Ushbu tushuncha ilmiy muomalaga kiritgan olim M. Veber talqiniga mos keladi va u ijtimoiy ziddiyatni ijtimoiy taraqqiyotning asosi, manfaatlar kurashi sifatida ham ta’kidlaydi (konfliktologlar buni ta’kidlaydilar). Ijtimoiy (moddiy) aylanish jarayonida ijtimoiy g'oyalar, me'yorlar, qadriyatlarni doimiy ravishda qayta ko'rib chiqish oqimi qatlamni barqaror qiladi. U siyosiy yoki iqtisodiy kurashga umumiy yo'nalish berib, ijtimoiy faoliyatning doimiy sub’yekti hisoblanadi.

3. 
   Guruh ziddiyati shundan iboratki, noaniqlik holati ushbu norma bilan tartibga solinadigan faoliyat sohasida ishtirok etuvchi shaxslarning butun guruhini qamrab oladi va individuallikdan ijtimoiy darajaga o'tadi. Bu noaniqlik yangi me'yorni qo'llash maqsadga muvofiqligi to'g'risida diametral qarama-qarshi fikrga ega bo'lgan ijtimoiy guruhning ikki qismga bo'linishi sifatida namoyon bo'ladi.
   

Shaxslararo zidditlarni hal etishda individual natijalar asosida o’z a’zolarini tanlab olgan ana shunday qatlamlar guruh ziddiyatlarilarida to’qnashadi. Uning mohiyati ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan qadriyatlar sifatida ikkita bir-birini almashtiradigan xatti- harakatlar normalarini qiyosiy baholashda yotadi. Yagona mezon - ularning vaqtincha omon qolishi. Ziddiyatning mavjudligi uning ishtirokchilari uchun teskari aloqa tizimini ta'minlaydi, nizoning barcha a'zolarini qayta-qayta shaxslararo darajaga qaytishga va o'z pozitsiyalarini qayta ko'rib chiqishga majbur qiladi. Guruhlardan birida ishonchli tarafdorlarning yo'qolishi ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lish, muayyan xatti-harakatlar normasining qadr-qimmatini pasaytirish, uning ijtimoiy mag'lubiyatini anglatadi. Bu qarama-qarshilik natijasida u yoki bu qiymat "ommani egallab oladi".

4. 
   Guruhlararo ziddiyat yuqorida keltirilgan shaxslar guruhining o’zgargan faoliyatining barcha ijtimoiy taraqqiyotga, boshqa xulq-atvor shakllari doirasidagi ishlarga va umuman iqtisodiy munosabatlar tizimiga ta’sirining noaniqligi bilan bog’liq.
   

Rivojlanishning noaniqligi ommaviy ovoz oladi va har qanday xususiy norma bu ziddiyatda faoliyatning boshqa shakllarini amalga oshirish uchun tashqi sharoitlarni o'zgartirish sifatida ko'rib chiqiladi. Hech bo'lmaganda o'z ijtimoiy guruhlari ahvolini yomonlashtirmasa, ularning iqtisodiy erkinligini kamaytirmasa, uni erkin qabul qilish
mumkin. U turli xil faoliyat shakllarining manfaatlari muvozanatini va ularning ijtimoiy kuchlari (kuch imkoniyatlari) nisbatini aks ettiruvchi savdolashish va qandaydir ijtimoiy kelishuvning predmeti bo'lishi mumkin. Ekstremal holatda, guruhlararo ziddiyat zo'ravonlik (diktatura) yo'li bilan hal qilinishi mumkin, bu holda normativ kelishuv doimo ijtimoiy norozilik, qayta ko'rib chiqish uchun asosni saqlab qoladi. Guruhlararo ziddiyat individual, shaxslararo va guruhli ziddiyatlardan juda farq qiladi: u faoliyat shakllaridan biri doirasida rivojlanishi emas, balki turli xil (faoliyat shakliga ko'ra) manfaatlarni birlashtirish jarayoni sifatida namoyon bo'ladi. Shu ma'noda, u haqiqatan ham sotsiologlar tomonidan muammoni tushunishga yaqin, lekin ayni paytda u to'g'ridan-to'g'ri ziddiyatlarning oldingi shakllaridan kelib chiqadi, ularning mantiqiy umumlashtirilishi hisoblanadi, shuningdek, normalarning ijtimoiy ahamiyatini aniqlashning umumiy maqsadiga xizmat qiladi.
Shunday qilib, barcha sub’yektiv shakllar ijtimoiy ziddiyatning umumiy zanjiriga - odamlarning reproduktiv (iqtisodiy) munosabatlari, tizimining adaptiv ziddiyatiga bog'lanishi mumkin va bo'lishi kerakligi. Shu munosabat bilan shuni ta'kidlash kerakki, barcha xususiy faoliyat normalari nizolar orqali ijtimoiy mas'uliyatni qayta taqsimlash konturidan o'tib, ularning dastlabki, shaxsiy bahosini individual-jamoatchilikka o'zgartiradi. Shu bilan birga, ular aniq yoki bilvosita shartnoma shaklini qabul qilib, ijtimoiy hayotning ob’yektiv elementlariga aylanadi va faqat ong mahsuli bo'lib, axloqiy kategoriyalar, ijtimoiy qadriyatlar sifatida undan begonalashadi. Shunday qilib, norma tashqi munosabatlarning elementi, reproduktiv (iqtisodiy) munosabatlarning tashuvchisi sifatida manfaatlarning ijtimoiy muvozanatini ifodalovchi ijtimoiy qadriyat ekanligini aniqlashimiz mumkin. Manfaatlar muvozanatining buzilishi har doim individual xatti- harakatlarning me'yoriy bazasini o'zgartirish bilan bog'liq ziddiyatga olib keladi. Mavjud nuqtai nazardan farqli o'laroq, bu holda "qadriyatlar" va "me'yor" tushunchalari o'z o'rnini o'zgartiradi: muloqot jarayonida xatti-harakatlar normasi ijtimoiy ahamiyatga ega bo'ladi va bu qiymat moslashuvchan xususiyatni to'liq aks ettiradi. Jamiyatning barcha sub’yektlari uchun ham faoliyatning o'zgarishini, ham ushbu o'zgarishlarning ijtimoiy maqbulligini ta'minlaydigan ijtimoiy rivojlanish. Iqtisodiy ziddiyatni tashkil etishning ijtimoiy tabiati bilan bir qatorda, uni odamlar faoliyatining psixologik (sensual) asosli
usuli sifatida tavsiflashga ham e'tibor qaratish lozim. Shu ma'noda, ziddiyat kuchli hissiy portlash bilan bog'liq ijodiy faoliyatni anglatadi, shuning uchun u o'ziga xos ziddiyat shaklini oladi, lekin o'yin, savdolashish, qandaydir foyda olish uchun urush shaklida davom etadi (kimga va kimgadir yutqazdi).
Biroq, kontragentlar xulq-atvorining qarama-qarshi tabiati ijtimoiy aloqalarning yo'q qilinishini emas, balki faqat normativ-huquqiy bazaning mazmunini qayta ko'rib chiqish asosida ularning yangilanishini tavsiflaganidek, bu erda foyda faqat shartli, chunki munosabatlar muvozanati. o'zaro xo'jalik yurituvchi sub’yektlarning manfaatlari pirovard natijada amalga oshiriladi. Ijtimoiy hodisa sifatida ziddiyat, shuningdek, xatti- harakatlarning me'yoriy bazasini ishlab chiqish jarayonida odamlar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni qayta tashkil etish va takror ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lgan psixologik vositachilik faoliyatidir. Bu hodisaning noaniqligini hisobga olsak, Ch. Linksonning “Ziddiyat – hayot me’yori” degan obrazli ifodasiga qo’shilish mumkin. Shu ma'noda ziddiyat rivojlanishning o'zgarmas asosi, moddiy moslashuvga jalb qilingan va ijtimoiy tizimning barcha sub’yektlari bilan o'zaro bog'liqlikda harakat qiladigan shaxsning ijtimoiy munosabatlarini qayta tashkil etish jarayonining me'yoriy holati sifatida namoyon bo'ladi. Ziddiyatda inson o'zini ijtimoiy hodisa sifatida ob’yektiv o’zgartiradi, rivojlanishini ijtimoiy yo'naltiradi.

8.