1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Xulq-atvor ziddiyatlari

Iqtisodiy fan uchun tadqiqot ob’yekti sifatida xulq-atvor ziddiyatlari muammosi nisbatan yangi hodisa, garchi bu tushunchaning o'zi shu vaqtgacha ko’p marta ishlatilgan ishlatilgan bo'lsada, lekin har doim faqat iqtisodiy qarama-qarshilik bilan bog'liq holda uning ifodasini ba'zi xulq-atvor jihatlari sifatida o’rganilgan. Bu, ayniqsa, ijtimoiy taraqqiyotni ijtimoiy-iqtisodiy va texnogen omillar bilan belgilovchi siyosiy iqtisodning tarixiy maktablariga xosdir. Bu, birinchi navbatda, marksizmga taalluqlidir, uning ajralmas elementi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar haqidagi ta'limot bo'lib, uning rivojlanishi dialektik materializm mantig'iga muvofiq rivojlanadigan ob’yektiv iqtisodiy qarama-qarshiliklarga asoslanadi.
Freyburg maktabi tarafdorlari iqtisodiy rivojlanishning bosqichma-bosqich tasvirini rad etish bilan tavsiflanadi, iqtisodiy ziddiyatni o'rganish erkinlik va iqtisodiy harakatlarni tartibga solish o'rtasidagi ziddiyatning aksi sifatida namoyon bo'ladi. Bundan tashqari, Frankfurt maktabi Germaniyada rivojlanib, rivojlanishning sanoat tabiati muammolarini aks ettiradi (G. Marcuse vakili, "Bir o'lchovli odam" ishi). Shuni ta'kidlash kerakki, ziddiyat institutsional yo'nalish doirasida va rivojlanish sub’yektlarining haqiqiy ishlab chiqarish (birinchi navbatda qonunchilik) faoliyatining asosi sifatida o'rganiladi. Shu bilan birga, o'zaro ta'sir qiluvchi sub’yektlar o'zaro hamkorlik qilishga yordam beradigan xatti- harakatlar normalarini, o'yin qoidalarini (kelishuvlar yoki, masalan, J. Kommons risolasidagi bitimlar) ishlab chiqadilar. Bunda institutsionalizm ko'p jihatdan sotsiologik yondashuvga yaqin. Qoida tariqasida, zamonaviy tovar xo'jaligini rivojlantirish doirasidan tashqariga chiqmaydigan marjinal tahlil bilan bog'liq bo'lgan maktablarda qarama- qarshilik iqtisodiy rivojlanishning alohida holati sifatida ko'proq utilitar (tor doira) tarzda tushuniladi. Shu ma'noda qarama-qarshilik tizimning iqtisodiy nomutanosibligi holati bilan bog'liq bo'lgan bozor mexanizmi faoliyati samaradorligining buzilishini anglatadi va ziddiyat moddiy timsolni oladi (masalan, inqiroz, ishsizlik, resurslardan samarasiz foydalanish, h.k.), shu asosda yuzaga keladigan iqtisodiy manfaatlarning nomuvofiqligini aks ettiruvchi; hisoblash muammosi sifatida mavjud. Boshqacha aytganda, shuni ta'kidlash kerakki, XX asrning ikkinchi yarmida. iqtisodiy muvozanat rivojlanayotgan iqtisodiyotning tabiiy holati sifatida J. Xiks asarlari tufayli yangi tus oldi, buning uchun iqtisodiy muvozanat muvozanatsizlikning o'ziga xos, degenerativ holatidir. Shu bilan birga, iqtisodiy ziddiyat bozor iqtisodiyotining “tasodifiy mehmoni”dan uning tabiiy atributiga, dinamik muvozanat xususiyatiga aylandi. Bularning barchasi bilan iqtisodiy adabiyotlardagi ziddiyat hali ham o'z mazmuniga ega emas, uning faoliyat ko'rsatish shartlari ochib berilmagan. Sub’yektiv omilning amalga oshirilishi iqtisodchilar tomonidan rivojlanishning tabiiy yo’nalishiga o’zboshimchalik bilan ta’sir etish, inson irodasining o’zboshimchalik bilan namoyon bo’lishi sifatida talqin qilinganligi sababli, hozirgacha ziddiyatni iqtisodiy tahlil ob’yekti sifatida ko’rib chiqish, odat tusiga kirmagan. Bunday sharoitda ziddiyat ijtimoiy hayotning muhim hodisasi sifatida tadqiqot ob’yekti sotsiologiya tomonidan monopollashtirildi, uning doirasida umumiy ilmiy
yo'nalish - konfliktologiya (konflikt sotsiologiyasi) rivojlanmoqda. Bundan tashqari, sotsiologlar har tomonlama ziddiyat va qarama-qarshilik o'rtasidagi farqni ta'kidlab, o'rganish ob’yektidagi mavjud monopoliyani qo'llab-quvvatlaydilar, masalan, A.G. Zdravomyslov "xususiyni umumiyga olib kelish etarli emas, ba'zan esa noto'g'ri" deb ta'kidlaydi. Qarama-qarshiliklar har doim ham nizolarni keltirib chiqarmaydi. Qarama- qarshiliklarni nizolarga aylantirish uchun manfaatlar qarama-qarshiligini va xatti- harakatlarning tegishli motivatsiyasini amalga oshirish kerak.
Shu bilan birga, u bu ikki toifa o’rtasidagi bog’liqlik muammosi bilan shug’ullanuvchi mashhur ingliz sotsiologi A. Giddensning fikriga to’xtalib o’tadi: “Ziddiyat deganda, men qanday bo’lishidan qat’i nazar, harakat qiluvchi kishilar yoki guruhlar o’rtasidagi haqiqiy kurashni tushunaman”, bu kurashning kelib chiqishi, uning usullari va vositalari tomonlarning har biri tomonidan safarbar etilgan. Ziddiyatdan farqli o'laroq, qarama-qarshilik tushunchasi qandaydir tuzilishga ishora qiladi. Bu tushunchalarning ikkalasi ham bir-biriga juda yaqin, chunki qarama-qarshilik ijtimoiy tuzum qurilishidagi zaif nuqtani, ifodalaydi. Shu bilan birga, qarama-qarshilik odamlarning turli guruhlari va toifalari, shu jumladan sinflar o'rtasida manfaatlarning taqsimlanishiga ishora qiladi.
D.P. Zerkin tomonidan: "Ziddiyat - bu ijtimoiy sub’yektlarning o'zlarining qarama- qarshi manfaatlari, pozitsiyalari, qadriyatlari va qarashlarini amalga oshirish uchun qarama-qarshiligi" deb tarif berilgan. U ziddiyatning yana bir asosiy sababi, raqobat hissi deb hisoblaydi. Uning fikricha, har qanday ziddiyatda ma'lum manfaatlar uchun kurash bilan birga qadriyatlar, jumladan, madaniy naqshlar uchun ham raqobat mavjud. Taqdim etilgan ta'riflar biz kelisha olmaydigan ziddiyatlarni o'rganishning sotsiologik tabiatining barcha xususiyatlarini ko'rsatadi. Avvalo, bu ziddiyat uning manbalaridan mustaqil ravishda ijtimoiy guruhlar kurashining ijtimoiy amalga oshirilgan haqiqati sifatida aniq rasmiy identifikatsiya qilishdir, bu bizga nizolar paydo bo'lishining umumiy asoslarini ko'rsatishga umuman imkon bermaydi xulq-atvorning me'yoriy bazasi yoki ularni ko'paytirish (xulq-atvor normalarini qayta baholash bilan bog'liq bo'lgan xulq-atvor aylanishi) moslashish jarayonini vujudga keltiradi. Shuningdek, manfaatlar to'qnashuvini tashkilotning zaif bo'g'ini sifatida talqin qilish mumkin, bu ziddiyatni ijtimoiy tizimni
tashkil etishning umumiy tuzilmasidan olib tashlashni nazarda tutadi, shubhalarni keltirib chiqaradi (raqobat butunlay ziddiyatga asoslangan. manfaatlar, bu esa uni bozor iqtisodiyotining zaif bo'g'iniga aylantirmaydi). Bundan tashqari, ziddiyat nafaqat shaxslararo va guruhlararo tovushga ega, balki, qoida tariqasida, shaxsiy ziddiyatga va individual normalarni qayta baholashga asoslanadi. Bundan tashqari, nizolar iqtisodiy manfaatlar bir-biriga to'g'ri kelganda ham paydo bo'lishi mumkin, faqat hodisani baholash, unga bo'lgan nuqtai nazarlar farqiga asoslanadi. Tor doirada ziddiyat psixologiya tomonidan ham o'rganiladi, ammo buzg'unchi xulq-atvorning asosi sifatida, ongsiz ongning namoyon bo'lish shakli bo'lib, u iqtisodiyotga deyarli qo'llanilmaydi, buning uchun ziddiyat ongli ravishda muqobil tanlanishi kerek deb hisoblanadi. Biroq, uni aniqlash jarayonida psixologlar g'ayrioddiy bo'lib, sotsiologlarning fikriga to'liq qo'shiladilar: "Raqobat, raqobat, raqobat, ziddiyat odamlarning faoliyati bilan chambarchas bog'liq hodisalardir.
Ziddiyatni tushunishda psixologiya bizga yana bir muhimroq va allaqachon amalga oshirilgan jihatni, ya'ni ijodiy faoliyatning hissiy vositachilik xususiyatini beradi, bu esa ziddiyatning birinchi salbiy, keyin esa ijobiy hissiyotlarning kuchayishi sifatida mavjudligini anglatadi. Jamiyatni tashkil etishning yangi elementini yaratish. Shuning uchun qarama-qarshilik va ziddiyat umumiy va xususiy sifatida umuman bog'liq emas - ular sub’yektiv va ob’yektiv munosabatda bo'ladi: ijtimoiy tizimdagi qarama-qarshilik ongsiz bo'lishi mumkin emas, rivojlanish va moslashish (ongsiz) jarayonida yo'q bo'lib ketishi uchun u ongli bo'lishi kerak. qarama-qarshilik aslida ijtimoiy qarama-qarshilikdir va bunday emas). Ziddiyat orqali umumiy ijtimoiy tizimga mansub bo'lgan va uni tashkil etishning rivojlanishini sub’yektiv darajada idrok etuvchi alohida sub’yekt faoliyatining me'yoriy bazasini tashkil etishning rivojlanish jarayoni aks ettiriladi. Shunday qilib, biz iqtisodiy konfliktni ob’yektiv rivojlanayotgan iqtisodiy qarama-qarshiliklarni ifodalashning sub’yektiv shakli sifatida qaraymiz.
Iqtisodiy ziddiyat - bu har bir shaxsning institutsional faoliyatini amalga oshirishning maqsadga muvofiq va doimiy shakli bo'lib, uning ijtimoiy munosabatlarini qayta tashkil etish va mehnat me'yorlarini ishlab chiqishni belgilaydi. Iqtisodiy qarama-qarshilik - bu
shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy moslashuvi jarayonida rivojlanish yo'nalishini tanlash bilan bog'liq bo'lgan iqtisodiy xatti-harakatlarning ongli turi.

2.