1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

3. Xulq-atvor nazariyasining tadqiqot usullari 
Eksperimental tadqiqot usullarini ko'rib chiqamiz. Tajribani o’tkazish asosi semantik 
differentsial (SD) usuli edi.
SD usuli eksperimental semantika usullariga oid bo’lib, semantik makonni qurish 
usullaridan biridir. Ushbu usul C. Osgood boshchiligidagi amerikalik psixologlar guruhi 
tomonidan sinesteziya mexanizmlarini o'rganish jarayonida ishlab chiqilgan va 
insonning idrok va xulq-atvori, ijtimoiy munosabat va shaxsiy ma'nolarni tahlil qilish 
bilan bog'liq tadqiqotlarda keng qo'llanilgan. U psixologiya va sotsiologiyada, ommaviy 
kommunikatsiyalar va reklama nazariyasida, shuningdek estetika sohasida qo'llaniladi.
Semantik differentsial usul - bu shkalalashtirish (o'lchov) protseduralari va 
boshqariladigan assotsiatsiya usulining kombinatsiyasi. SD usulining assotsiatsiya usuli 
bilan aloqasi Noble (1952) va A. Staats (1957) asarlarida ko'rsatilgan, bu yerda D 
indeksi (Osgoodning pragmatik qiymati) va M. Noble indeksi (so'zlarning assotsiativ 
bog'lanish o'lchovi) o'rtasidagi yuqori bog'liqlik isbotlangan. SD usulida 
o'rganilayotgan ob'yektlarning yaqinlik o'lchovi SD shkalasi bo'yicha berilgan baholash 
profillarining o'xshashligi bilan belgilanadi. Boshqariladigan assotsiatsiyalar usuli 
sifatida semantik differentsial assotsiativ usullardan katta ixchamlik bilan farqlanadi. 
Tadqiqotchi statistik ishlov berish oson bo'lgan standartlashtirilgan ma'lumotlarning 
raqamli tasvirini oladi. 
Ushbu usul yordamida nutq shtamplari, qofiyali assotsiatsiyalar (tasavvurlar), ya'ni 
tarkib rejasining yaqinligi bilan emas, balki ifoda rejasining o'xshashligi bilan bog'liq 
bo'lgan assotsiatsiyalar printsipi bo'yicha assotsiatsiyalar ehtimoli olib tashlanadi. 
Bu usul yordamida nutq tamg`alari, qofiyali assotsiatsiyalar, ya`ni mazmun rejasining 
yaqinligidan emas, balki ifoda rejasining o`xshashligidan kelib chiqqan assotsiatsiyalar 
tamoyiliga asoslangan assotsiatsiyalar imkoniyati (ehtimoli) yo`qoladi. Boshqa 

---

tomondan, tanlangan shkalalar sinalayotgan odam uchun ahamiyatsiz bo'lgan 
o'rganilayotgan materialni bo'lishga undashi mumkin.